Bizkaiko arrantzaleen hiztegia i

I

ibili; ibilli 1.

Def.: ad. “G. andar”.

Zit.: Bermion asko deus olan arrastan da ibillikuek (B-a) / jente asko ibil gareles Bermiotik arrantzan (M-d) / ondarrabixetarrak ibiltten di or / beti ixan da au gure errixau sare- sarias ibilitzalli (O-b)

ibili (O-b); ibilli (B-a) 2.

Def.: ad. “E. erabili”. v. usa.

Zit.: da piso andidxe dako, gixonak esiñdxeu ibilli (B-a) / ibili eitten di orreik [mailabakarrak] / sarik sin, mallan ibiltten gendusenak (O-b)

idi (M-d) - idídxek (B-p, M-d)

Def.: iz. “G. gallego”. Galiziako arrantzaleei horrela deitzen diete.

igerian; igexan (O-b-o)

Def.: adv. “G. nadando”. v. ugerrean.

Zit.: lena basin, igexan esekixenak (O-b)

igiri (B-a, M-d)

Def.: ad. Ant.: zarratu. v. zabaldu.

Zit.: edo makiñi igiri, ra! (B-a) / tránpi igiritxa dau, mártxan / martxin e iñdxarras dau igiritxe / puntan okitxen dauena, igiritxeko sakue / makiña gedxau igiri? / baporas, igiritxen tzon bapora / galdarako bapora igiri / da espriñak eitxen tzu, atzi igiri / áurri igiri / da desatraka da ba igiri / arkue, ikusten deneko igiritxen, ya eskiñadie / da gero dxuten gara bera Monte Ano sarratu arte, kanpun igiritxa daku (M-d)

ikatz (M-d [kátz]) - ikatza (M-d, O-b-o); ikétz - iketza (A-ja, B-a-j [tx])

Def.: iz. “G. carbón. F. charbon. I. carbon, coal”.

Entz.: M-d: Mundakan moilara ekartzen zuten neskatilek buruan ikatza. Moila gainean uzten zuten eta handik enbarkatzen zen.

HARRIKATZ; ARRIKATZ (M-d) - ARRIKATZA (M-d); ARRIKETZ - ARRIKETZA (B-j [tx])

Def.: iz. “G. carbón mineral”. M-d: ikatzaren harri hutsa.

EGURRIKATZ (M-d) - EGURRIKATZA (M-d, O-b); EGURRIKETZ - EGURRIKETZA (B-j [tx])

Def.: iz. “G. carbón de leña o de madera”.

ikatzezko; ikatzesko (B-m [tx])

Def.: adj. “G. de carbón”.

Zit.: makiñistek esate-san die, ikatxesko baporeko makiñistek esanikuek (B-m)

ikazdun; ikasdun (O-b) - ikasdunak (O-z)

Def.: adj. “G. de carbón”.

Zit.: lenako Bermioko Aita Geurin, ikasdunin / bajor txikixak etaa areik, ikasdun e bajorak eta arepai [ezagutu ditut] (O-b) / baforik-eta es, ikasdunak-eta.. esautu bai, ibilli es (O-z)

ilada; illara (O-b) - illari (O-b)

Def.: iz. kordan arrain asko, amuetan besigu asko-edo etortzen zirenean.

Zit.: illara motza dakar onek [arrain gutxi atrapatzen zenean] / illara lusi (d)akar onek [arrain asko] / ño! Illari dakar onek! (O-b)

iluntze; illuntze (M-d) - illuntzie (B-j [tx], M-d)

Def.: iz. “G. anochecer”. M-d: gau egikera.

Zit.: an dator illuntxie! (B-j)

Dok.: Azkue. «Illuntze (AN, B, G), anochecer, crepuscule.»

iluntze-barren; illuntze-barren (M-d) - illuntze-barrena (B-j [tx], M-d)

Def.: iz. M-d: arratsaldea eta gau egikeraren bitartekoa. Gaua egingo den ez den, gaua datorrela.

inbornal (M-d) - inbornala (M-d), inbornalak (B-l)

Def.: iz. “G. imbornal”. M-d: enbarkazioak obramuertan daukan ziloa kanpora, urak irteten duena. B-l: bapor hauek dauzkaten zuloak kubertako urak kanpora irteteko, zabaldu eta zarratzekoak.

Ez: Bonik ez du entzun antza.

indar; iñdxár (B-j, M-d) - iñdxarra (M-d); iñyar (O-b)

Def.: iz. “G. fuerza, potencia. I. power”.

Zit.: au esate-san da ordun buéltan iñdxár gidxen okitxe-san dauen motorra (B-j) / burloi lusiau edo burloi laburraue, edo manda lusiauek edo laburrauek, ori ixeten da segun se iñdxar dakon enbarkasiñuek. Se iñdxar dakon makiñiek. Da, imintxen dxako, e, bai alanbrie nai malleti be, lodidxaue edo méyaue, segun se iñdxar dakon motorrak (M-d) / da guk ipintte'ou ba motorra, tope ipiñi baik, iñyar gustias ipiñi baik ba.. tamaña baten (O-b)

indartsu; iñdxartzu (M-d) - iñdxartzue (B-r, M-d)

Def.: adj. “G. fuerte, potente”.

Zit.: aixe iñdxartzue [josoa] (B-r) / eun da berrotamar kaballo, iñdxartxuk esate-san die (B-j)

infernuko demonioa; inpreñuko demoniu - inpreñuko demoniue (O-b)

Def.: iz. Bonik “pez piloto”-aren sinonimotzat ematen du hau.

Entz.: O-b: arrain zakarrak eroaten du. Bajora martxan hasten denean, abantean, abantean jartzen da bajoraren kodastean, kodast-kodast-kodastean, begiratu zeuk goitik eta inpreñuko demoniu dakau aspixan.

injada; inyeda (A-ja) - inyede (A-ja); iñdxada (B, M-d) - iñdxadie (B-a-r, M-d), iñdxádak (B-a); iñdxara - iñdxaria (L-pj), iñdxari (E-jf); iñdxida - iñdxidi (E-s)

Def.: iz. “G. ijada. F. flanc. I. flank”. Cfr. belarri, mieka.

Ez: O-b, m(e)ndriska.

Dok.: Azkue. «INJADA (B-b-l), ijada de peces, flanc de thon.»

injiniero (B-j, M-d) - injinierue (B-j, M-d), injinieruek (B-a-j)

Def.: iz. enbarkazioaren azterketa egitera etortzen den gizona. M-d: lehen peritue esaten zen.

inspekzino; ispesiño (B-j) - ispesiñue (B-a)

Def.: iz. “G. inspección”.

Zit.: bengalak erun bi dis e.. sera da gero pásaten tzu ispesiñue, urtin-urtien / da ispesiñu etorten da da... (B-a) / etorten dxatxu ispesiñu itxen (B-j)

interpola. Ik. entrepot

inyektor; inyetor (B-j, M-d) - inyetora (B-j-m), inyetorak (B-m)

Def.: iz. Mek. “G. inyector”.

ipar (M-d - E-jf - O-b [pár]) - iparra (A-ja, B-j-m-r, M-d, E-jf, L-pj, O-b-z), ipárrak (M-d)

Def.: iz. M-d: lesteko haizea, lesta-nordesta. B-r: nordesteko haizea. E-jf: nordestetik eta lestera dagoen bitartea.

Entz.: M-d: gaua egineran eguzkia garbi sartzen bada uretan tapatu barik iparrak segi lezake baina sartu baino lehenago tapatzen bada hurrengo egunean ez dago iparrik. B-m: haizerik txarrena arrantzarako. B-j: arrantzan haizerik txarrena, makalena arrantzarako.

Zit.: bidxar estau iparrik / ño! Ipár gogorrak ein bi txus bentana andidxe dau-te! (M-d)

Dok.: Azkue. «IPAR : 3º (AN, B, G, L), este, viento este : est, vent de l'est.»

ipartza - ipartzie (M-d)

Def.: iz. iparreko haizetza. M-d: ipar gogorra.

irabazi; irabasi (O-b)

Def.: ad. “G. ganar dinero. I. to earn money”.

Zit.: onbre oiñ aa, igual irabasiko da giau len baño (A-ja)

irabazi

Def.: iz. “G. ganancia”.

Zit.: antxine bakisu ba, irebasiripes da dxan be alan da olan-da (E-jf)

iratzi (L-l)

Def.: ad. “G. empatar el anzuelo”.

Zit.: estaki amo bat iratzitten / amu(a) iratzi (L-l)

irazi; irasi (B-j); iresi (M-d); iratzi (M-d) 1.

Def.: ad. arrain xehea saretik edo mailatik irazi, iragazi. M-d: Bokart kumea izaten da.

Zit.: da itxen da saretik irasi, málletik irasi / ain txikitxu da, órrotza lákue, irasi itxen da / estasku geratu, irasi iñdxasku da salabordo bat ero bi báiño / estasku geratuko esebe, dana du irasten (B-j)

Ez: E-jf-k ez antza, pasa.

Dok.: Azkue. «IRAZI : 1º (AN-b, Bc, ..., BN-ald-gar, L, Diál. bas., R, S), colar, filtrar : passer, filtrer.»

irazi; irasi (O-b) 2.

Def.: ad. txarto jota dagoen amua soltatzea.

iretargi; ietargi - ietargidxa (M-d)

Def.: iz. “G. luna. F. lune. I. moon”.

isileko; ixilleko (M-d) - ixillekue (B-a, M-d); ixilleko partilla - ixilleko partilli (O-b)

Def.: iz. partila egikeran “ustez” andreek jakin barik banatzen zen dirua. v. txamuski.

Dok.: Ortuzar. «Ixillekue. La cantidad que los pescadores reparten a ocultas de sus mujeres.»

iskurri (B-a) - iskurridxe (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. plancton. F. plancton. I. plankton”. M-d: “planton”. Ezkiraren antzekoa da, atunek-eta jaten dutena. B-a: sastarrak ikustea legez itsasoan, gorriztasuna. v. geldu.

Entz.: B-a: bokartek eta sardinek jaten dute. Zaharrek esaten dute bokart-sasoian horrelako asko dagoenean bokartaren kostera ona izaten dela.

Dok.: Anton Perez. «izkurri (izkurrije) = G. plancton.»

isla (M-d [lá]) - islia (L-pj), islie (B-j, M-d), isli (O-b)

Def.: iz. Geo. “G. isla. F. île. I. isle, island”.

Zit.: gu isletan ibili gasenin Kanariasen-da (O-b)

ito; itxó (A-ja, B-a-g, M-d, E-jf)

Def.: ad. “G. ahogar(se). F. se noyer. I. to drown”.

Zit.: bertan bere itxo siren bi edo (A-ja) / gixona itxo dxasku (B-a) / manuau dator apaidxue, da arrañe óndiño esu itxo es esebes (B-j) / lebatza kaso baterako ondutik, gora datorrenin itxo eitxen da (E-jf) / asalin be topa rabes a ittota-ta [izurdeak] (L-pj)

Dok.: Azkue. «ITO (AN, B, G), itho (BN, L, S): 1º ahogarse o ahogar, se noyer ou noyer. 3º (c), ahogado, noyé.»

IA ITOAN; IDXEITTUAN (L-pj); IDXEITXUEN (M-d)

Def.: adv. Lekeitioko transkripzioa ez da hain segurua.

Zit.: txakur bat e topa gendun, idxeitxuen (M-d) / idxeittun do (L-pj)

itsuki; itzuki - itzukidxe (E-jf-s), itzuki (A-ja), itzukidxek (E-jf) 1.

Def.: iz. “G. pitarrosa, pintarroja. F. petite roussette. I. lesser-spotted dogfish. L. Scyliorhinus canicula”. v. pitarrosa.

Entz.: E-jf: ehun brazatik barrura atrapatzen da.

itsuki; itzuki (B-a [tx]) - itzukidxe (B-a-g [tx]), itzúkidxek (B-a [tx]) 2.

Def.: iz. “G. colayo, olayo. F. chien espagnol. I. blackmouthed dogfish. L. Galeus melastomus”. B-a: “colario”. Pitarrosa baino finagoa eta gozoagoa. v. kolaio.

Entz.: B-r: ikusmen gutxi daukanari ere esaten zaio.

Dok.: Azkue. «Itsuki 2º (B-b), colario, un pez sin escamas, con piel, que se enrosca al aparejo como una culebra : poisson sans écailles, qui s'enroule autour de la corde de pêche à la façon d'une couleuvre.» / Ortuzar. «Itsuki. Nombre de pez; cegato.» / Anasagasti. «Itxukijje, Galeus melastomus, Colayo.» / Astui. «Colayos (Itsukiyek)» (B4-144) / Anton Perez. «itsuki (itsukije) = (Galeus melastomus). G. colayo, bocanegra. F. chien espagnol. I. dogfish. Kolaijue ere deitzen zaio.»

ITSUKITAN; ITZUKITXEN (B-j [tx])

Def.: adv.

itxasaldi - itxasaldidxe (M-d); itxasoaldi - itxasoaldidxa (L-pj)

Def.: iz. Barran-edo itsasoak daudenean. Ant.: barealdi. v. aldikara.

itxasapo. Ik. zapo

itxas-arratoi - itxas-arratoye (M-d) 1.

Def.: iz. M-d: portuan-eta ibiltzen diren arratoiak.

itxas-arratoi - itxas-arratoye (M-d) 2.

Def.: iz. “G. pez rata”? M-d: tripa-manda zapala daukan arraina. Lixaren azal klasea dauka.

itxas-franku (M-d) - itxas-frankue (B, M-d); itxos-frankue (B); ittos-franku (O-b)

Def.: iz. “G. alta mar. F. haute mer”. Alejandrori mugagabea galdetu nion eta dudan nago itxas- edo itxos- erantzun zidan, amaiera o-duna izan zen. Pedro Juanen itxasfrankoko formatik *itxas-franko suposa genezake oinarrirako. M-d: zabal zaudenean.

Zit.: ori ya itxas-frankun do e? [Arri-arri gania] / itxasfrankoko iskiria [izkira gorria] (L-pj)

itxasgaldu - itxasgaldua (L), itxosgaldu (E-jf), itxosgalduk (E-jf); itxasogaldo (M-d), itxosogaldo (B-a) - itxasogaldue (M-d), itxosogaldue (B-a); itxosogalgo (B-j) - itxosogalgue (B-j)

Def.: iz. segida batean barik bera bakarrik datorren olatua. Badirudi Alejandrok bat-bateko edo ezusteko olatuari ere deitzen diola. v. itxastonto.

Zit.: ser pasa da ba? ta e! Fulano enbarkasiñuri itxosogaldo batek dxo deu, da gixona erun tzo / ño itxosogaldo batek dxo gaitxus de, guardarrañek eta danak eiñdxosku ausi (B-a)

itxasgizon - itxasgixona (B-r, M-d, E-jf [s]); itxosgixon - itxosgixona (B-r); itxasoko gixon - itxasoko gixona (M-d)

Def.: iz. M-d: arrantzalea.

Ez: B-j

Dok.: Azkue. «Itsasgizon (AN-est, Gc, Lc), Itxasgizon (Bc), marino.»

itxaskaballo (M-d) - itxaskaballue (M-d); itxas-saldi (M-d) - itxas-saldidxe (M-d)

Def.: iz. “G. caballito de mar. F. cheval marin. I. sea horse. L. Hippocampus ramulosus”.

itxaskabra (B-a-o, M-d, L-pj) - itxaskabria (L-pj), itxaskabrie (B-a, M-d), itxaskabrak (M-d); itxoskabra - itxoskabri (E-jf), itxoskabrak (E-jf); ittoskabra (O-b) - ittoskabri (O-b), ittoskabrak (O-b)

Def.: iz. “G. cabracho”. Ondarroakoa nahikoa zalantzazkoa da batzuetan tt edo tx ahoskatzen duen Bonik, gehienetan tt dela esango nuke. Cfr. gonbix, Juan Francisco-ren bonbux batez ere. Badirudi erabilera desberdinak egon daitezkeela. M-d: gonbixe baino lodiagoa eta handiagoa izaten da. B-a: kalako arrain handiagoak, kostakoak kabra txikitxuek. Gorri-gorria da.

Entz.: M-d: guk arrastan atrapatzen genituen, ur handian, gauez. Berrogei - berrogeita hamar brazatatik barrurakoa da. E-jf: itxoskabra hamar brazatik barrura egoten da normalean. Atrapatzen da baten bat kanporago baina hamar-hamabost brazatik kostara atrapatzen da. Bonbuxe hortik kanpora atrapatzen da, berrogei brazara eta hor. Itxoskabra karutxuagoa izaten da.

Dok.: Azkue. «Itxaskabra (Bc, G-zumay), cabracho, pez marino muy rojo, de cabeza voluminosa, se defiende con aguijón : pagre, poisson marin très rouge, à tête volumineuse, dont l'aiguillon lui sert d'arme défensive.» / Anasagasti. «Itxas kabrie, Scorpaena porcus; Escorpena, rescaza.» / Esteban Puente. «Dentro de la denominación itxaskabra se incluyen dos especies no diferenciadas en los txanteles de las cofradías de pescadores: Scorpaena porcus y Scorpaena scrofra; las capturas estivales corresponden a la primera especie, que es capturada con trasmallo en los fondos rocosos costeros adaptándose la estrategia de pesca para su captura, mientras que en otras épocas del año las capturas son de la segunda especie, pescada a mayor profundidad con redes de enmalle caladas para la captura de otras especies.» / Anton Perez. «itxaskabra (itxaskabrie) = (Scorpaena scrofa). G. cabracho. F. rascace. I. red sea scorpion. Kabratxue ere deitzen zaio. Arrain hau eta kabragorria (ik.) kabrie bezela ezagutzen dira sarritan, beste barik.»

EZ HAZTEKO ITXASKABREA; ES-ÁSTEKO ITXOSKABRI (E-jf)

Def.: iz. E-jf: itsaskabra txiki-txikitxuak.

ITXASKABRA ESPILUZE - ITXASKABRA ESPILUSIA (L-pj)

Def.: iz. L-pj: itsaskabra handia.

itxaskatu, itxaskato (B-o, M-d) - itxaskatue (B-g-o, M-d), itxasgatue (M-d)

Def.: iz. “G. borrico. F. chimère. I. rabbit fish. L. Chimaera monstrosa”. Dimasek gidetako irudiak ikusita Chimaera monstrosa lau bider ezagutu zuen eta beste bi aldiz Oxynotus centrina arrainari ere hala deitu zion. M-d: urdin argia da, buztana mehe-mehe-mehea dauka eta begi handiak. v. kato-koladxu?

Entz.: M-d: gerra denboran haren gibela eta gauzak erabiltzen ziren kurtzuluentzat argia egiteko, baserrietara eroaten zuten. Jateko ere erabiltzen zen, bere koipearekin egiten zen arraina frijitu eta jan. B-g: hauek egoten diren lekuan egoten dira lotxak ere. B-o: lehen besegu tartean atrapatzen izan da. Gaur ez da ikusten arrain hori. Gibela dauka koipea egitekoa, azaleko garauak kentzeko ona izaten zen.

Dok.: Azkue. «Itxaskatu (B-b, G-zumay), pez de ojos y dientes parecidos á los del gato, de cola larga; su hígado, sumamente grasiento ó aceitoso, se usa como remedio contra la tiña : poisson aux yeux et aux dents analogues à ceux du chat, à queue longue; son foie, extrêmement huileux, est employé comme remède contre la teigne.» / Anasagasti. «Itxas katue, Chimaera monstruosa; Rata de mar, Borrico.»

itxaskirri (M-d) - itxaskirridxa (L-pj), itxaskirridxe (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. marejada”. Alejandrok dio zaharren berba dela gehiago. M-d: itsaso gutxi dagoenean. v. manejada.

Zit.: itxaskirritxu dau (B-a)

itxaso (M-d, L-pj) - itxasua (L-pj), itxasue (M-d); itxoso (A-ja, B-a, O) - itxosue (B-a), itxoso (A-ja); ittoso (O-b) - ittosu (O-b) 1.

Def.: iz. “G. mar. F. mer. I. sea”.

Zit.: itxosora gos [A-ja: vamos a la mar] / itxoso ona daunen itxosaldi ona da / ser? yongo gara itxosora, ala? (A-ja) / se(r), itxosu selan dau ba? / gaur estis dxun itxosora (B-a) / atzo itxasora dxun giñen (M-d) / itxasora goyas (L-pj) / txalopak ittosun, danok ittosun gabisenin / se ittoso ra? / diar gixonai ittosoako! [hala agintzen zion patroiak mutilari] / Juan! etorteko ittosoa [mutilak arrantzalearen etxera joanda emaniko errekadua] (O-b) / ori iñois pasa ra antxobatan gu.. da arrañik atrapa es da ittosun geldittu (O-p)

Dok.: Azkue. «ITSASO 1º (c, ...), mar, mer.» / Ortuzar. «Itz-sue (itxasoa). Mar. (Nótese la elipsis)»

ITXASOZ; ITXASOS (M-d)

Def.: adv. “G. por mar”. Ant.: herriz, lehorrez.

ITXASORA HASI

Def.: ad. itsasoan beharrean hasi.

Zit.: ofisialmente itxosora asi garis gu ba amalau urteas / asi itxosora.. da arrañik es [urtarrilean] (E-jf)

ITXASORA IBILI

Def.: ad. itsasoan beharrean ibili.

Zit.: gu itxosora ibil garisenien makiñie esan da / gaur e onek erdaldunen semik eta dabiltzeseles e, itxosora / ni txikitxu nayela, itxosora ibil nayenien (B-a) / oiñ batzuk esaten du “itxukidxe” ibil garelakon eurekas itxasora ta bakixu / bueno ori dakigu ba esperientzidxe be itxasora ibilldxe, nik berrotasaspi urte darutas itxasora / oin ni bakixu aspaldidxon enabil itxasora ta / lebatzen gibelan e.. sañegas, áregas prejidu igual arrañe ta beitu beitu selan ibilli garen gu itxasora (M-d) / itxosora nabil ibiltxes [itxasora nabil ibili ere, telefonoz hala esan zidan arratsaldean barik goizean geratzeko. Antzeko egiturak erabiltzen ditu beste kontestu batzuetan ere: Gernikara dxun biarra dekous eukitxes] (E-jf)

itxaso (M-d, L-pj) - itxasua (L-pj), itxasue (M-d); itxoso (A-ja, B-a-j, O) - itxosue (B-a), itxosuk (E-jf); ittoso - ittosu (O-b) 2.

Def.: iz. “G. mar, ola. F. vague. I. wave”. Gaztelaniaz ere “mar” “ola”-ren sinonimotzat erabiltzen da. v. olatu.

Zit.: enbarkasiñori (yo dosku) itxoso batek! / itxoso batek yo dusku (A-ja) / olarru da, itxosuk errementaten dauenien. Itxosu estator olan?.. e ondartzan, Laidén.. a itxosue garbi dator garbi bay gero dator- bitzetan asten da / surf itxen selan daus an Laidén? Estator itxosu aulan? baye, garbi, óndiño errementa barik (B-a) / ori da itxoso bi formaten disenien [saltxaidxue] / au da kostie, e? da itxosu amen dator / beitu selako itxosu sartun dxaskun barrure / egualdi gogorra da igual itxosu sartun dxatxu igual / e itxosuk dxo dau e Áka- Ogoñu / lantxadan, da esatiles itxosu esta? dator itxosue, da alako baten itxosuk atrapa saitxus (B-j) / mollape tapa itxosuk-eta (E-jf)

HIRU ITXASO SEGIKOAK; IRU ITXASO SEGIKUEK (M-d)

Def.: iz. M-d: “las tres Marías”. Hondoko itsasoa egoten denean elkarrekin etortzen diren hiru itsasoak. v. hiru olatuak.

HONDOKO ITXASOA; ONDOKO ITXASUE (M-d); ONDOKO ITXOSUE (B-j)

Def.: iz. “G. mar de fondo”. v. baga, hondoko olatu.

ITXOSO FRANKO - ITXOSO FRÁNKUE (B-a)

Def.: iz. B-a: haizerik ez dagoenean ikusten den olatua, itsaso hutsa.

ITXASO GOGORRA (M-d)

Def.: iz. “G. mar gruesa”.

NOROESTEKO ITXASO - NORUSTEKO ITXASUE (M-d); NORUSTEKO ITXOSUE (B-j)

Def.: iz. M-d: “mar de fondo”. v. noroesteko olatu, hondoko itxaso, hondoko olatu.

Zit.: norusteko itxosu dau / beitu selako norusteko itxosu dauen! (B-j)

Esakera modukoak:

ITXASO ERREMENTADUAK DATOZ; ITXASO ERREMENTADUTATOS (M-d)

Def.: e. M-d: asaotik apurtzen datozen itsasoak.

itxaso (M-d) - itxasue (M-d); itxoso (B-a) - itxosue (B-a); ittoso - ittosu (O-b-o) 3.

Def.: iz. (Egon, ekarri). “G. mala mar, mar agitada”. Itsasoaren mugimendua.

Zit.: bare dauenien, baré, itxoso gitxi / kalmatan es, baye aixi dauenien da itxosue, ba, motorran balantzadakas ure dator kubiertara / ya asten disenien egualdi santarrak itxosu ta, ya bápestu itxen da / da, utzipadaus, itxosu bádau, dispuesto daus e túnbeteko (B-a) / dauenin itxasue, ori da dxue / Ixarok bigoti badako, itxasu da ganien / señale itxasu dakarrena / itxasu dauenien, lulik estau dxaten / atzo itxasue neiku on da / itxasotxu dau (M-d) / altzaten dakar itxasua / itxasu altzaten dakar e? (L-pj) / ittosu da naiku / ittosu ra (O-b) / ittoso gitxi eoten da da axe gitxi eoten da, kalma eoten da / ittosu eoten sanin, remolinu formate ban (O-o)

BESEGUTAKO ITXASOA DAGO; BESEUTAKO ITXASU DAU (M-d)

Def.: e. neguan itsaso apur bat egoten zenean esaten zen esakera. Beseguak hobeto jaten zuen orduan.

itxasoabeteko; itxasubeteko (M-d); itxesupeteko (B-a) - itxesupetekue (B-a)

Def.: adj. (Enbarkazioa, portua...). Upilakoa, handia. M-d: gauza bat handia denean. B-a: edo handia edo txikia bada balio handikoa.

Zit.: ño! Itxesupeteko erloju da e? (B-a)

itxasohandi - itxasoandidxa (L-pj), itxasoandidxe (M-d); itxosoandi - itxosoandidxe (B-r); ittoso aundi - ittoso aundixe (O-b)

Def.: iz. M-d: hiru metrotik gorako olatua.

Zit.: itxasoandidxa rao (L-pj) / ittoso aundixe da (O-b)

ITXASOHANDIAK HAUSTEN; ITXASOANDIDXEK AUSTEN (M-d)

Def.: e. “G. rompiendo mares”. Nabigatzen dabilenagatik esaten da.

itxasoko erregina; itxosoko erregiñe (B-a) - itxosoko erregiñie (B-a-o)

Def.: iz. “G. rey, palometa roja. L. Beryx decadactylus”. Itsasoko erregina, papardo gorria. Andreek-eta esaten diotena, legezko izena papardo gorridxe da.

itxasoko estrellak. Ik. estrella

itxasoko kaballo - itxasoko kaballue (M-d); itxasoko zaldi - itxasoko saldidxe (M-d)

Def.: iz. “G. caballito de mar”. Bar.: itxaskaballo, itxas-zaldi.

Entz.: M-d: atrapatzen ziren Mundakako itsasadarrean.

itxasoko karakol. Ik. karakol

itxasorate - itxasoratia (L-pj); itxosorate - itxosorate (A-ja); ittosate (ittosateik) - ittosati (O-b); itxasote (M-d) - itxasotie (M-d); itxosote - itxosotie (B-j), itxosoti (E-jf)

Def.: iz. itsasoratzea, itsasora irtetea.

Zit.: bidxar estu sartungo itxosoterik (B-r) / e erri dauie! ba itxosoti dau. E gorridxe ixe dauie! estau itxosoterik [farol berdea edo gorria] / itxosoti iñdxauie (B-j) / gaur estau itxasoterik / itxasote baten ba au arrañe artun du (M-d) / eguneko itxosoti ixeten sales (E-jf) / orrek ipintte ben e itxasoratia [señeroek] (L-pj) / arrañik esta ikusten da egueldixe kaxkarra ra-ta, laga eiñyotzau ittosatiai / ittosati se ordutan dakasue? (O-b)

Dok.: Ortuzar. «Itxasote. Salida al mar.»

itxasorik harakoa; itxasorik arakue (M-d); uretarik arako arrañe (M-d)

Def.: adj. “G. pescado fresco”.

itxas-zabalean. Ik. zabalean

itxastonto (L-pj) - itxastontua (L-pj)

Def.: iz. L-pj: zuk bat ere ez dakizula sortzen den itsasoa. v. itxasgaldu.

itxastxakur (M-d) - itxastxakurre (M-d) 1.

Def.: iz. M-d: “nutria”. Txakurraren antzekoa baina txikiagoa, azala fin-fintxua edukitzen zuten. Alauri egiten zuen pertsonak legez. v. urabera.

Entz.: M-d: haitz-ziloetan egoten zen, Portuondo puntan, Bermeoko portuan ere bai antzina. Mundakan batzuek kume bi ekarri zituzten Portuondoko ziloren batean topata.

Dok.: Azkue. «Itxastxakur (B-i), nutria.»

itxastxakur (M-d) - itxastxakurre (M-d) 2.

Def.: iz. itsasora eroaten den txakurra.

Entz.: M-d: Bermeon eta Mundakan enbarkazio guzti-guztiek eduki dituzte fox terrierrak.

itxastxori (M-d) - itxastxoridxe (M-d); itxotxori (B-a) - itxotxoridxe (B-a), itxotxoridxek (B) 1.

Def.: iz. “G. gaviota. F. mouette. I. gull, sea-gull”. B-a: “gaviota”. M-d: zenbat eta zaharragoa zuriagoa. v. santza.

Dok.: Azkue. «Itsastxori 1º (Bc, Gc, L), gaviota, en general : mouette, en général. 2º (B-b), mallón, una gaviota llamada KAIO en Lekeitio, mouette appelée KAIO à Lekeitio.» / Ortuzar. «Itxetxoridxe. Gabiota.» / Anton Perez. «itxotxóri (itxotxórije) = (Larus argentatus). Gaviota.»

itxastxori (M-d) - itxastxoridxe (M-d) 2.

Def.: iz. itsas txoria, itsasoko txoria.

Zit.: itxastxoridxe danati onek, “gaviota”-k eta- onek e uxuxuk eta danatie, itxatxoridxek (M-d)

itxasuzki; itxasuski (M-d) - itxasuskidxe (B, M-d)

Def.: iz. M-d: ez da arraina baina bizia da.

Entz.: M-d: udan egoten da portuetan eskilaretan-eta, biguna eta labana da. Eskutan edukiz gero atzerantz botatzen du, nazka ematen du. Umetan indarrak egineran atzetik irteten du uzkiak, haren antzekoa da eta hortik datorkio izena.

Dok.: Azkue. «Itxasuski (B-b), dugongo?, vaca de mar (cierto pez) : dugong?, vache de mer (certain poisson).» / Anton Perez. «uzki (úzkije) = G. anémona. (Uzki (=ano) tik?).»

itxukin - itxukiñe (O-b)

Def.: iz. “G. salmón. F. saumon”. v. salmoi.

iza; ixa (M-d [ixá], O); ixé (B-a-j-r, M-d)

Def.: ad. (Bandera, belak, farola..). “G. izar. F. hisser. I. to hoist, heave, haul up”.

Zit.: e ixe ori átxeko bélie! / belak ixé dus (B-j) / señeruek ix(a)te ban banderie, da, liorrera, etzera / banderatxu bat ixé bertán kasetin goidxen (M-d)

Dok.: Azkue. «IZA 3º (B-l), izar, hisser.»

izan; ixen (M-d) +

Def.: “G. haber”.

Zit.: [-orduen kostera ona ixan da esta?] bai, bokart asko ixen da, bokart asko, bokart asko ixen da bai (M-d)

izar; ixár (B-a) - ixarra (B-a, M-d), ixárrak (B-a, M-d) 1.

Def.: iz. “G. estrella. F. étoile. I. star”.

NORTEKO IZARRA. Ik. Toponimia-Talasonimia

izar; ixar - ixarra (O-b), ixarrak (O-b) 2.

Def.: iz. “G. estrella de mar”.

izkira; iskira (L, O) - iskiria (L-pj [x?]), ixkiri (O-b); kiskira (E-jf) - kiskiri (E-jf), kiskírak (E-jf)

Def.: iz. “G. quisquilla. F. crevette”. Bar.: ezkira.

Dok.: Azkue. «IZKIRA (AN, B-ond, Gc, L), quisquilla, camarón, crevette.»

IZKIRA GORRIA; ISKIRA GORRIDXA (L-pj), ISKIRA GORRIXE (O); KISKIRA GORRIDXE (E-jf)

Def.: iz. Bar.: ezkira gorri. E-jf: atunetan-eta gabiltzanean azalean egoten den izkira gorria. L-pj: zabalean (altamarrean) ibiltzen da atunarekin.

Entz.: E-jf: atuna dabilkio hari azpitik, segitu egiten dio eta batu-batu eginda edukitzen du.

Zit.: an kiskira gorridxe (E-jf)

izurda; ixurda (M-d, E-jf [s], L, O-b), ixurde (A-ja [s?], B-o) - ixurdia (M-d, L-pj), ixurdie (B-a-r, M-d), ixurdi (E-jf[s]-s, O-b-z); ixúrdak (M-d, E-jf[s]-s, O-b), ixúrdek (B-a-r)

Def.: iz. “G. tolino, delfín, tonina. F. dauphin. I. dolphin. L. Delphinus delphis”. B-r: “tolinos”. B-a: “tollinos”.

Entz.: Ik. manjuban

Dok.: Azkue. «Izurda (Bc), izurde (B, G), tonina, delfín, cerdo de mar : dauphin, porc de mer. = Palabra compuesta de IZ, «agua, mar;» URDA, URDE, «cerdo.» Mot composé de IZ, «eau, mer;» URDA, URDE, «porc.»» / Anasagasti. «Isurdie, Tollinue; Delphinus delphis; Delfín común, tonino, tolino.» / Anton Perez. «izurde (izurdie) = (Dolphius delphis). G. delfín. F. dauphin. I. dolphin. (itsas urdea).»

IZURDAN; IXURDAN (M-d, E-jf [s])

Def.: adv. (Ibili). Izurdearen atzean, manjungan.

Zit.: ixurdan ibiltxen giñen / ibiltxen giñen Dolostitxik, bokartien, ixurdan (M-d) / bakisu isurdan egoten san lege batzuk (E-jf)