Bizkaiko arrantzaleen hiztegia H

H

hagin; agín (M-d) - agiñe (M-d), agiñak (O-b) 1.

Def.: iz. ankillaren “beso” bat.

hagin; agín (B-a, M-d) - agiñe (B-a-g, M-d) 2.

Def.: iz. botaberari eustekoa, posizio bi edukitzen zituen lehen botabera gorago edo beherago joateko. Beharbada Alejandrok atunetako agiñe ere erabiltzen du lexikalizatuta. B-a: baborrekoa nahiz estiborrekoa. v. espetol, pertxa-leku, pertxol.

BEHEKO HAGINA; BEKO AGIÑE (B-r, M-d)

Entz.: B-r: botabera beherago joateko, aparioa zabalago joateko.

GOIKO AGIÑE (B-r, M-d)

hagin - agiñek (A-ja, B-j, M-d) 3.

Def.: iz. “G. dientes de los peces. I. tooth”.

Zit.: dekos agiñek sorrotzauk! (A-ja) / marraixue, da ameko tiburoye, agiñepe dako geure lákuek (B-j) / ixurditako mustur lusetxuaue, mustur lusetxuaue, da agiñetakos serriles / agin sorrotzak dakos [burutuak] (M-d)

HAGINETAKO MINA DAUKA LEBATZAK; AGIÑETAKO MIÑE DAKO (LEBATZAK) (M-d)

Def.: e. lebatzak ten baina josten ez zenean erabiltzen zen esakera.

Entz.: M-d: haginak gorritu egiten zaizkio lebatzari uztailaren bueltan, geriza helduta dagoenean. Lebatzetan egon, ten eta josi ez, agiñetako miñe dako lebatzak.

haginzorrotz; aginsorrotz (M-d) - aginsorrotza (B-j-o-r, M-d); ainsorrotz - ainsorrotza (E-jf, L, O-b)

Def.: iz. “G. bonito del sur”, Sarda sarda. “Bonito del sur” bezala definitu dugun arren badirudi erabilera desberdinak daudela honekin eta serrutxoarekin. Ik. serrutxue. v. serrutxo Dimasentzat. M-d: makaelaren tipoko arraina. Gehien ere kilo bi, bi eta erdikoa. B-r: atunaren familiakoa edo ez dakit den. Ez da serrutxue, diferentea da. B-l: ez dakit haginzorrotzari Algecirasen-eta “bonito” deitzen dioten. B-j: ez dut pentsatzen nik kilo bitik gora daukanik. Kilo bi eduki litzake.

Entz.: M-d: Izaron txitxarrotan zabiltzala ere atrapatzen da. Marmitan nahiz tomatetan atuna legez ipintzen da, pentsatzen dut atuna baino zuriagoa dela oraindino, arrain gozoa. B-r: gozoa, asko balio du horrek ere. B-j: gutxi atrapatu dut neure denboran. Hemen ez da ateratzen haginzorrotza, ni ez naiz akordatzen. Frantziara hurbiltzen zarenean, berriz, plaian hogei brazatan-edo bokart artean ateratzen da. Ez etxada guztietan baina batzuetan hiru-lau atrapatzea suertatzen zen eta etxerako partitzen izan da zatitxu bana. E-jf: arrain bastoa da. Uda partean ateratzen da jeneralean.

Dok.: Azkue. «Agin-zorrotz (B-l), sierra, un pez : cernier, un poisson.» / Anasagasti. «Serrutxue, Aginzorrotxa; Sarda sarda, Bonito del sur.» / Anton Perez. «haginzorrotz (haginzórrotza) = (Sarda sarda). G. bonito. F. bonite à dos rayé. I. bonito.»

haize; aixe (A-ja [s] - B-a-j[s]-m - M-d - E-jf[s] [xé], L-pj) - aixé (A-ja [s]); aixia (L-pj), aixie (B-a-j[s], M-d), així (E-jf), aixíek (B-a); axe (O-b-o) - axi (O-b-z) 1.

Def.: iz. “G. viento. F. vent. I. wind”.

Zit.: emen baitxe, nórteko ixarra be, estaitx itargidxe, da ixár bat-akonien, dxakitxe-san dauie, poco más o menos sarrak ba se aixe étxako dauen / se aixe dago ba? ta e! kánpoko aixi dau, da neiku gogorra dau e? / bálixe esulakon topá por atxe o por be edo, edo aixi ekar dauelakon edo / abe aixi ba demasa! / e ollanka bidxar e aixi esango da / aixi daueles arantz, bárkue, dxoten dau, estiborretik emoten tzo aixie (B-a) / se aixe dakosu? /.../ da sématekue? [zenbatekoa, zenbat nudokoa] / se aixé dau ta? surusta dau / aisé asko dau.. aisé neikú dau (B-j) / segun se aixe dauen (B-m) / da béste egunin aixi on san (B-p) / olan dauenin bare-bare ta aixe barik / aixe suabetxuk eta / manejadatxue, aixe flojuas / amen oten den modun ipartxules, esebes aixe-, da aixe flojue / negun aixerik epelena, da mendebala / ango aixe otzati orrek, nórteko aixiek / aixe otza dauenien / oidxidi da, aixi bueltaka duna / bueltaka due aixi korridxen / aixin kontra dauenin korrenta / ábrako aixi dau, esatiles e- gu dau esan, estenin aixe jenerala / “orakan” esaten da ba, dauenin e aixe txarra, aixe-  aixe asko edo dauenin / poparin da, aixin e-, aixin aldera susenien / aixin aldera, datorren olatue [ipar-olatua] / aixe asko badau e, ba, balantzadi asko / aixe asko dauenien / aixi dau / aixe apur bapadau / aixetxue on san / da aixi otiles [ur larria] / da arrañe badau erdi asalien eitxen dau e, e, aixi:k egotiles, aixi otiles aulan eitxen dau / nórteko aixitinien, norteko aixiek e, otzak datosenien, neguen, otorten di ona [atak] / edo aixie badau gogor ba mandi emonda. Ori da “mandara” / aixe gogorra oten basan / da aixi dau “frescachón”, esatiles e, gogor aixi be / da aixie ba, total gogor dauela / an eitxen dau aixe gogorra, an e, Sananderen botaten dau aixi gogorra, gogor / aixe gogorra barik, da aixe suabi barik e auri, bidxen bitxarteko aixe freskue / aixe gogorraue dakar / aixi dauela naikue Arballun dauenin baldarra / egualdi berdie gu dau esan e, aixi neiku dauela, aixi neiku dauela / se, or dauenin alan, kánpun aixi dau / báspadan aixi edo bádakar, imintxen dxako “el sepo” / da gero aixi ekarkeran ba “berdetuten dakar” / da, aixie dakar da koño, aixi dakar berdetuten / mutil txikidxek e, desiten aixe apur bat ekarteko / “aixik ekarri-sapa!” Aixipe txistu itxen daueles. Aixipe ekarri-sak! [haizeak ekarri dozak, txistu egikeran] / amuradan gues, ba da apur bat e mandátik artunde aixie / konpasa bera da aixin errunbuek / galarrenak oten die ónek e, derrepenteko aixie ta oten dina(k) / olat(u) sarratue oten da aixias / marmok bat, bélako e bárkules, aixis bélan dxuten / aixik dxoten saitxulakon / aixerik estauelakon dxoten ugerie formaten da (M-d) / se aise dekosue? da norusteko aisie / aise asko ekar deu (E-jf) / aixia naiku eon da / aixe gogorra dao / aixi eote sanian / aixi ekartebanian / ontxe aixia, ontxe r(a)o gaisto / bosteko aixi ero [bigun dagoenean] (L-pj) / aixin aalde dxuten da [andara gorria] (L-l) / axi lagatea du [lehen baino gitxiago dago] (O-b) / axe asko danin / ittoso gitxi eoten da da axe gitxi eoten da, kalma eoten da (O-o) / axik estabelako joten / igual axi ata [atara] dabela ero ori ero besti ero (O-z)

Dok.: Azkue. «AIZE (AN, B, BN, G, S), haize (L): 1º viento, vent.»

HAIZETAN; AIXETAN (M-d)

Def.: adv.

Zit.: da oridxu botaten basu, aixetan be, imintxen da ugerie (M-d)

ABRAKO HAIZEA; ÁBRAKO AIXIE (M-d)

Def.: iz. M-d: haize jenerala ez dena, kasu baterako itsasadarretik behera datorren terrela. Bertoko kostako haizea, ez da norteko haizea.

Dok.: Azkue. «Abraize (B-mu), viento del abra, del norte : vent du havre, du nord.»

ANDREN HAIZEA; ÁNDRAN AIXIE (B-l-p, M-d), ANDRAN AXI (O-b); ANRAN AIXIA (L-pj); ANDRAIXE - ANDRAIXIE (B-e)

Def.: iz. M-d: barruko haizea, hegoako haizea. O-b: suesteko haizea.

Entz.: M-d: oraintxe ere esaten da baina esakera bat legez, andreei matxana sikatzen diela esaten da. B-l: oskola sikatzeko.

ATUN-AIXIE (M-d)

Def.: iz. atunetarako ona den haizea. M-d: mendebal suabea.

BARRUKO AIXIE (M-d), BARRUKO AXI (O-b); BARROKO AIXIE (B-j-l)

Def.: iz. M-d: sudoesta.. B-j: hegoako haizeari esaten diogu.

Zit.: e barroko aixi dau! (B-j) / se axe da? ta, barrutita axi (O-b)

BEHEKO HAIZEA; BEKO AIXIE (B-a-j, M-d); BEKO AIXI (E-jf); BEKO AXI (O-b)

Def.: iz. M-d: noroesta eta oesta eta horiek dira beheko haizeak. B-j: suroesta, oesta eta noroesta. E-jf: mendebala.

BELAIZEA; BELAIXIA (L-pj)

Def.: iz. L-pj: barkua ondo joateko haizea.

Zit.: belaixi dao (L-pj)

ERATAKO HAIZEA; ÉRETAKO AIXIE (M-d)

Def.: iz. M-d: popadan daukazun haizea.

HAIZE BERDE. Ik. berde

HAIZE FRANKO, — FRANKU; AIXE FRANKU (M-d) - AIXE FRANKUE (B-r, M-d); AXE FRANKO (O-b) - AXE FRANKU (O-b)

Def.: iz. M-d: popadako haizea, gogor barik haize nahikoa eta nabigatzeko ondo dagoena. B-r: bostetik hamarrerakoa. O-b: norta, jeneralean frankoa-frankoa norta.

Zit.: mendebala da itxasoko aixe frankue (M-d) / se axe da? ta, axe franku ra [O-b: norta edo iparra horrelako haizea da] (O-b)

HAIZE FRESKO; AIXE FRESKO (B-a, M-d) - AIXE FRESKUE (B-r, M-d); AXE FRESKO (O-b) - AXE FRESKU (O-b)

Def.: iz. “G. viento fresco”. Ik. freskotu. M-d: ez hotza, haize biguna eta gogorraren bitartekoa, hogei bat nudokoa. B-r: hamabostekoa-edo. O-b: hamabost, hamarreko haizea-edo, horrelako haizea dagoenean.

Zit.: fréskotuten deu aisí, geruau fréskuau dator ero / aisi frésko deu (E-jf) / se egueldi?-de, axe freskotxu ra, axe fresku ra? ta, bai, se axe ra ba? ta, mendebala (O-b)

HERRIKO HAIZEA; ERRIKO AIXIE (B-l, M-d); ERRIKO AXI (O-b); ERREKAIXIA (L-pj)

Def.: iz. “G. viento sur”. B-l: “viento del sur”. v. haizerriko, hegoako haize, andren haize.

GALLEGOEN HAIZEA; GALLEGUN AIXIE (B-a, M-d); GALLEGO AIXIA (L-pj)

Def.: iz. M-d: noroesteko haizea. v. mendebal.

GOIKO AIXIE (B-a-j[s], M-d); GOIKO AIXI (E-jf); GOIKO AXI (O-b)

Def.: iz. B-j: lestari esaten diogu gehiago [hala esan zidan, hasikeran “nordesta” erantzun arren]. M-d: goiko mandako haizea, lesta eta nordesta. E-jf: lesta. Iparra gehiago erabiltzen da. O-b: lesta.

HAIZE PUTZ; AIXE PUTZ (M-d) - AIXE PUTZÁ (M-d)

Def.: iz. haizetxua.

Zit.: estau aixin futxipes! / etxauk aixin futxipes! (B-j) / aixe putzá dau [M-d: ezebez, haizetxua] (M-d)

HEGOAKO HAIZEA; EGUAKO AIXIA (L); ÉGUKO AIXIE (B-a-e-j[s]-r, M-d); EGUKO AXI (O-b)

Def.: iz. “G. viento sur. F. vent du sud. I. south wind”. B-j: “viento del sur”. v. haizerriko.

Zit.: éguko aisi dau (B-j)

IPARRAIZE; IPARRAIXE (M-d) - IPARRAIXIA (L-pj), IPARRAIXIE (B-r, M-d); IPARREKOAIXI (E-jf); IPARREKAIXIA (L)

Def.: iz. iparra, lesteko eta nordesteko haizea.

Zit.: udán bakixu iparraixi dau e- por regla jeneral iparra (M-d)

Dok.: Azkue. «Iparraize 2º (AN, B, G, L), viento este, vent d'est. = En la costa IPAR no es norte, sino este. Sur la côte IPAR n'est pas le nord, mais l'est.»

KANPAIZEA, KANPAIXIA (L-pj); KANPOAIXE (M-d) - KANPOAIXIE (B-a, M-d); KANPOAXE (O-b) - KANPOAXI (O-b)

Def.: iz. Bar.: kanpoko haize. M-d: nortak, nordesta-eta. L-pj: norteko haizea.

Dok.: Azkue. «Kanpaize (B, G), viento norte, vent du nord.»

KÁNPOKO AIXIE (B-a-j [s], M-d); KANPOKO AXI (O-b)

Def.: iz. Bar.: kanpaize. B-j: norta. Norteko aisie esaten da gehiago. M-d: nortak, nordesta-eta.

Zit.: gaur kanpoko axi dakau (O-b)

LESTEKO AIXIE (B-j [s])

Def.: iz. “G. viento del este”.

Zit.: lesteko aisi dau (B-j)

NORDESTEKO AIXIE (M-d), NORDESTEKUE (B-r)

Def.: iz. “G. viento del nosdeste”. M-d: goiko haizea da.

Zit.: nordesteko aisi dau (B-j)

NÓRTEKO AIXIE (B, M-d); NORTEKO AXI (O-b); NORTEKAIXIA (L); NÓRTEKUE (B-r)

Def.: iz. “G. viento norte”. M-d: beti izaten da hotza.

NOROESTEKO HAIZEA; NORUESTEKO AXI (O-b); NORUSTEKO AIXIE (B-a-j, M-d)

Def.: iz. “G. viento del noroeste”. M-d: beheko haizea da.

OESTEKO AIXIE (B-a-j, M-d); OESTEKO AIXI (E-jf); OESTEKO AXI (O-b)

Def.: iz. “G. viento del oeste”.

POPADAKO AIXIE (M-d)

Def.: iz. “G. viento de popa”.

SUESTEKO AIXIE (B-j, M-d); SUESTEKO AXI (O)

Def.: iz. “G. viento del sueste”.

SUROESTEKO AIXIE (B-r), SUROESTEKUE (M-d)

Def.: iz. “G. viento del suroeste”.

TRABESEKO AIXIE (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d: trabesetik datorren haizea, kostadutik jotzen duena. B-a: estiborretik nahiz baborretik jotzen duenean haizeak.

Esakera modukoa:

BENENOA BAINO HOTZAGO JAGOK HAU!; BENENU BAIÑO OTZAU DXAUK AU! (M-d)

Def.: e. haize hotza dela adierazteko esakera.

Dok.: Ortuzar. «Berenue lango aixie. Viento que corta el cutis.»

haize; aixé (B-a, M-d) - aixie (B-a-m, M-d); axe - axi (O-b) 2.

Def.: iz. “G. aire”.

Zit.: konpresoratie, e motorretan aixi artze-, aixi kargateko / bonbonak eta arek aix(i)s kargata okitxe bin beti / aregas kargate bin e, aixie. Arek e fállaten batzun ba, aixi be akaba / mangerie e sartziko aixie [“manguerote” erdaraz?] / aixin bonbónak (M-d)

haizebe; aixebe (B-a, M-d) - aixebe (A-ja [s?]), aixebia (L), aixebie (B-a-r, M-d), aisebi (E-jf); axebe - axebi (O-b); axebekalde (O-b) - axebekaldi (O-b)

Def.: iz. “G. sotavento. F. sous le vent. I. lee”. Ant.: haizeko alde, haizeko manda. M-d: “sotavento”. B-a: “resguardo”.

Zit.: botaisu aisebera! (A-ja)

Dok.: Azkue. «Aizebe (B, G), sotavento, sous le vent.» / Astui. «Caída de popa: AIZEBIE. Sotavento: AIZEBIE» (I7-191)

haizeko alde; aixekalde - aixekaldia (L-l-pj), aisekaldi (E-jf); axekalde (O-b) - axekaldi (O-b)

Def.: iz. “G. barlovento. F. dessus du vent”. Haizeak jotzen duen aldea. E-jf: “barlovento”. v. haizeko manda.

Zit.: beti aixekaldia artunda eitxe san etxaria [andara gorriari] (L-l)

haizeko manda; aixeko manda - aixeko mandie (B-a-j, M-d)

Def.: iz. “G. barlovento. F. dessus du vent”. Haizeak jotzen duen manda. Ant.: haizebe. v. afrontuko manda, haizekalde.

Zit.: aixeko mandi dako artunde (B-j)

Dok.: Urkidi-Apraiz. «barlovento (aizeko manda)» (B1-160) / Astui. «Barlovento: AIZEKO MANDIE» (I7-191)

haizeko mandak hartu; aixeko mandak (artun) (M-d)

Def.: ad. eskapatu, alde egin.

haizera; aixera (B-a-j-p-r, M-d, E-jf [s]); haizeraka; aixeraka (B-a-o, M-d); axeaka (O)

Def.: adv. (Joan, euki). M-d: haizearen barrura. E-jf: haizearen barruna.

Zit.: ori latiñe da, ori de ba- bárkue aixera okitxeko (B-a) / pópas aixera okitxeko (B-j) / beste sarritxen korriten dau aixera [andana gorriak] (M-d) / aisera dxun garis (E-jf)

haizerako; aiserako (E-jf)

Def.: iz. haizera egiten den aldia.

Zit.: aiserako bat emongous (E-jf)

haizerriko; aixerriko (B-a, M-d) - aixerrikue (B-a-j-r, M-d)

Def.: iz. v. hegoako haize.

Entz.: B-r: Altos Hornoseko sua ikusten zenean itsasotik hurrengo egunean haizerrikoa seguru.

Zit.: aixerriko antza deu (B-a)

haizerriko zeru. Ik. zeru

haizerriko eske; aixerriko eske (M-d) - aixerrikun eskie (M-d)

Def.: iz. M-d: klaru dagoenean eta gauez izarrak kinu-kinuka daudenean. Barometroa beherantz badoa haizerrikoaren eskea da, haizerrikoa ekarriko du.

haizetik; aixetik (B-j, M-d)

Def.: adv. (Ibili). Ondo (irabazten..). B-j: eratara dabilela, arraina jo duela...

Zit.: májo dabil ori aixétik (B-j)

haizetxu; aixetxu - aixetxue (M-d), aisetxu (E-jf)

Def.: iz. E-jf: bristxua hasten denean.

Zit.: aixetxue dau (M-d)

haizetza; aixetza (M-d) - aixetzie (B-p, M-d)

Def.: iz. “G. ventarrón. F. vent très fort”. M-d: haize asko dagoenean, itsasoan ere bai eta herrian ere bai.

Zit.: abe Marie! No! Aixetzi badxaupa! (B-p) / ya! Au dok aixetzi dauena! / aixetzi dau / aixetza gogorra dau (M-d)

hamabost - hamabosta (B-j)

Def.: iz. “G. quincena. I. fortnight”.

Zit.: da dxute-san gari aulan, ba amabosta eitxen, iru aste eitxen (B-j) / Lekitton eitten genduan beti amabostin-amabostin ero, astin-astin, segun se arraña gitxi baro, tuntuxak kanpora atarate sirin onek (L-l)

hamarratz. Ik. amarratz

han; an (A, B, M, E, O)

Def.: adv. adberbio normala izateaz gain esklamazio askoren hasikera edo egitura egin bat dela dirudi. Cfr. aor.

Zit.: an gorri! (A-ja) / an blankurie! (B-p) / an gorridxe! (B-l-p) / abe! An gorrí mándue! (B-a) / an fitxerue! (B-j) / an gorridxe! (M-d) / an kiskira gorridxe! (E-jf) / an Txata! / an atun-sardi! (O-b)

hanka; anka - anki (O-b); ainka - ainki (E-jf)

Def.: iz. “G. aleta”. Enbarkazioaren atzeko mandak. v. aleta.

Zit.: ankaku seiñye?.. anka-estiborreku fulano ta anka-aborreku.. mengano [traineruetan] (O-b)

BABORREKO AINKI (E-jf); ANKA-ABOR - ANKA-ABORRA (O-b)

Def.: iz. “G. aleta de babor”. v. baborreko aleta.

ESTIBORREKO AINKI (E-jf); ANKA-ESTIBOR - ANKA-ESTIBORRA (O-b)

Def.: iz. “G. aleta de estribor”. v. estiborreko aleta.

har; ar (M-d) - arra (B-a - M-d [arrá], O [á]), arrak (O-b)

Def.: iz. “G. gusana”.

Dok.: Azkue. «AR (c), gusano, especialmente de frutas, carnes, quesos, etc. : ver, spécialement des fruits, viandes, fromages, etc.»

HAR ZURIA; AR SURIDXE (M-d)

Def.: iz. M-d: har zuri-zuri bat. Basa bigunetan egoten da.

BARBARIN-HAR; BARBAIÑ-AR (M-d) - BARBAIÑ-ARRA (M-d)

Def.: iz. barbarinak atrapatzeko palangretan plameatzen zen har handia, ona. M-d: har handi bat.

haragi; aragi (B-a-g) - aragidxe (B-a); aregi (M-d) - aregidxe (M-d)

Def.: iz. “G. carne del pescado”.

Zit.: aragidxe total dako gosue (B-a)

Dok.: Azkue. «ARAGI, haragi (c), carne, viande.»

hare(a); aré (B-a, M-d) - aré (A-ja), arie (B-a-j, M-d), arí (E-jf)

Def.: iz. “G. arena. F. sable. I. sand”. v. hondar.

Zit.: aretan estako setan imiñi ori, bueno bai aretan be bai gillé pintxeteko / arrá estaitx bada, aretakue (B-a)

Dok.: Azkue. «ARE (AN, B, G, L), hare (L, S), hariñ (BN), are (Rc) : 1º arena, sable. = Aunque generalmente se usa como sinónimo de ONDAR, en las cercanías de Markina (B) llaman ARE a la arena de mar y ONDAR á la de ríos y arroyos. En Beasain (G), al contrario. Quoique généralement il s'emploie comme synonyme de ONDAR, dans les environs de Markina (B) on appelle ARE le sable marin, et ONDAR celui des rivières et ruisseaux. À Beasain (G), c'est le contraire.»

haretza

Def.: iz.

Zit.: biberuk-eta betetan, Burdeosen aretzan (E-jf)

hari; ari (B-a-j - M-d [rí], L-l, O-b) - aridxa (L-l-pj), aridxe (B-a-j, E-jf), arixe (O-b), aridxak (L-j-l), arídxek (B-j, M-d, E-jf)

Def.: iz. “G. hilo. F. fil”. v. firu.

Dok.: Azkue. «ARI (AN, B, G, R), hari (BN, L, S) : 1º hilo de coser, de conversación, de la lengua (ó frenillo) : fil à coudre, fil de la conversation, fil de la langue (filet ou frein).»

haril; aríl (M-d) - alla (L-j-l), arille (M-d)

Def.: iz. M-d: aparioarentzako kordelak brazea ondoren egiten ziren arildu, batuta dauden txikoten, kordelen bola.

Zit.: alla ein (L-j-l)

Ez: B-j; E-jf, nahiz eta arilldxu erabili.

Dok.: Azkue. «ARIL : 1º (AN, B, G, L), ovillo, peloton de fil.»

harildu; arilldxu (M-d, E-jf)

Def. ad. (Kordelak). Harilak egin, kordelen bolak egin.

Zit.: fitxie esiñdxe arilldxu se eskapa itxen tzu (M-d) / aldxuik ori! (L-j-l)

harizko; arisko (L-l) - ariskue (B-a)

Def.: adj. “G. de hilo”.

Zit.: sari esate-san da ariskue (B-a) / ariskoo sari sales (L-l)

harri; arri (M-d - E-jf [rrí], O-b) - arridxa (L-pj), arridxe (M-d, E-jf), arrixe (O-b) 1.

Def.: iz. “G. piedra”. M-d: termino handian dagoena, kasu baterako Izaro kanpoan dago harria.

Dok.: Azkue. «ARRI (AN, B, G, R), harri (BN, L, S) : 1º piedra, pierre. 2º pedrisco, grêlon.»

HARRI BIRIBILAK; ARRI BIRIBILLAK (L-pj, O-b)

Def.: iz. haitz soltuak izan direnak eta erresarekin gora eta behera ibili direnak. v. harri-bola.

harri; arri - arridxa (L-l-pj), arridxe (B-j, E-jf), arrí (A-ja), arridxek (B-j) 2.

Def.: iz. “G. piedra del palangre, piedrabola...”. v. pendul.

Entz.: B-j: papardotakoak eta besegutakoak egoten izan dira.

SENOKO ARRIDXA (L-l)

Def.: iz. gollauan barik senoan edo tripan ipintzen zen harria. Zalantza daukat arridxa barik pendula ez lukeen esan behar.

harri-are; arri-are - arri-ariek (M-d); arre-areune - arre-areunie (B-r)

Def.: iz. haitz soltuak eta harea tartekatzen diren unada.

Entz.: M-d: brekak eta tximinoiak ateratzen ziren. Potor arri nagusiaren nordesteko mandan ere bai eta leku askotan daude.

Ez: E-jf [harri-areak ez]

harri-bola; arribola (M-d) - arribolie (M-d), arribolak (B-r, M-d)

Def.: iz. M-d: harri biribilak. Haitz soltuak izan direnak eta erresarekin gora eta behera ibili direnak. v. harri biribilak.

harri-ertz; arri-ertz (M-d) - arri-ertza (B-a [tx], M-d); arri-eskiña - arri-eskiñia (L-pj), arri-eskiñi (E-jf); arri-egal - arri-egala (O-b)

Def.: iz. Geo. harriaren eta harearen bitartea. v. eskinada.

Zit.: amen arri-eskiñan gaos (L-pj)

harrikirri; arrikirri (M-d) - arrikirridxe (M-d)

Def.: iz. “G. cascajo”. v. tarra.

hartu; artu (O-b-z); artún (B-a-j, M-d)

Def.: ad. “G. coger”. Cfr. atara, atrapa.

Zit.: igés artun sin asko [marmokak] (B-a) / e amen agarradan artun du amar arrain / e se artu su or agarradan ba? saspi arrain / aur agarradan se artun su ba? ba saspí, ero amár, ero apaidxorikaiñe, ba amabost ero gausie [apariorik gaina, beste] (B-j) / dosena bat tximinoi artun gendun (M-d) / amen kaleran artun gu otamar arrain (E-jf) / etxara bat eiñyou ta artu rous e, bi mille kilo antxoa (O-b) / buelta eiñeran-da-be, igual e iru-lau arraiñ artu su [kazan] (O-z)

hatx; atx (E-jf) - atxá (B-a, M-d, E-jf), atxak (E-jf); atxá (A-ja, B-a-g, M-d), atxe (O-b) - atxé (A-ja), atxie (B-g-j), atxí (O-b), atxak (B-a-g-j, M-d, O-b)

Def.: iz. “G. peña. F. rocher. I. rock”. Cfr. baixa.

Zit.: atxiñe aunke batelien, dxute siñen, gaues, atxa-kóntrara ara Potor arrire-taa Barru atxera ta órretara ara (M-d) / itxoskabri barruku de, atxekue (E-jf)

Dok.: Azkue. «ATX 1º (Bc), peña, rocher. Var. de AITZ.»

hausi; ausi (B-a - M-d - E-s [sí], O-b)

Def.: ad. “G. romper la ola. F. briser la mer. I. to break the sea, to dash”. Zentzu gehiagotan ere erabiltzen da, sareak hautsi e.a. v. apurtu, errementa.

Zit.: a itxosue garbi dator bay gero dator- bitzetan asten da, áusten danien / Mundekan estator itxosu da gero plaidxen ba ausí? / arridxen estaui itxen, biar. Arridxe daue lekuen ba sarie ba ausi itxen dalakon (B-a) / Artxikoten austen dator (M-d)

hauts; autz (M-d) - autzé (B-j [tx], M-d, E-jf)

Def.: iz. Juan Franciscok erriotik datorrenari, kantarrabiari ere hala deitu zion. Mendi-puntetakoa ere izan zitekeen galdetu nion eta baietz erantzun zidan. M-d: mendi-puntetan egoten den zarrazoia, “calima”. Korri handiko laino baxuari ere esaten zaio. E-jf: gurma tipora. Horizontean ere ikusten da, horizonte garbi-garbia izan beharrean apur bat gurma legez daukana.

Zit.: esto distingiten mendídxek autzé dakoye-ta / autxé dakoye mendídxek (B-j) / sarratute eon da autzas! [kantarrabiarekin] / autzé eoten da iparra deuenin / koño! Orisontii- autzé deu naikú (E-jf)

hazi; así (B-a, M-d)

Def.: ad. ura hazi edo gehitu, ur gehiago egon.

Zit.: palangri etxate su en jeneral edo nórteka, edo nordesteka edo noru- norusteka. Da uré ásten due / da segun selako kálie, seitxik kála batzuteus, e, lixuauek, e? entenite su? Da beste kála batzuteus ba, ure ariñau asten dana, e? Oseake, aldasberie. Oseake ba, igual bos mille egin da piesa erdi asi, da beste batzuk egin bos mille ta, amar brása bákarrik así / segun e patroyek selan gu dauen edo sein kálatan sausen, diño ba emen e, ure arin asten da, emen imingot en bes de ba brasa biñe imingot iru brasa edo lau brasa (B-a) / asten danin e an sus su, kantillan bille ero plaxe galtzen-galtzen da asten danin sondí, e? gora ta bera ta gerua ta ubaroi aundixaua (O-z)

hazur; asúr (B-a, M-d, E-jf) - asurra (L), asurre (B-a, M-d, O-b)

Def.: iz. “G. espina de pescado. F. arête. I. fish-bone”.

Dok.: Azkue. «AZUR (Bc) : 1º hueso, os.»

ERDIKO ASURRE (B-j, M-d)

Def.: iz. arrainaren erdiko hezurra, hezur nagusia.

hedoi; edói (M-d) - edoidxe (M-d); erói (E-jf) - erodxe (E-jf), eródxek (E-jf); oroi (O-b) - oroxe (O-b)

Def.: iz. “G. nube. F. nuage. I. cloud”. v. laino.

Dok.: Azkue. «EDOI (AN-b, B-mu-tx, L), hedoi (BN-ald) : 1º nube, nuage. 2º bruma, brume.»

hegal; egál (M-d) - egala (B-r, M-d), kálin egala (B-p, M-d) 1.

Def.: iz. M-d: kalaren amaituera, gero dator ur handia edo kantila.

Zit.: egal-egalin on gara (M-d)

hegal - egala (A-ja) 2.

Def.: iz. “G. aleta. F. nageoire. I. fin”. v. hego.

Dok.: Azkue. «EGAL, hegal : 4º (AN-lez, BN, L, S), aleta de peces, nageoire.»

hegalabur - egalaburra (L-l)

Def.: iz. “G. cimarrón, atún, atún rojo. L. Thunnus thynnus”. v. zimarroi.

Dok.: Azkue. «Egalabur (B-l), atun egalabur (AN-ond), atún primerizo de aletas cortas, thon précoce à nageoires courtes.»

hego; ego (B-a - M-d [gó], O-b-p) - egue (B-j, M-d), egu (O-b), egúek (B-j), eguk (O-b-z); eu (L-pj) - eua (L-pj)

Def.: iz. “G. aleta. F. nageoire. I. fin”. v. hegal.

Dok.: Azkue. «EGO : 5º (Bc, G), aleta de peces, nageoire des poissons.»

hegoa; égu (M-d), ego (B-a - M-d [é], O-b) - égue (B-a-g-j-l, M-d), égu (O-b)

Def.: iz. “G. sur. F. sud. I. south”. Éguko, égure, éguka, égutik.. esateak eta ez *egotik, erakusten du Azkuek dakarren moduan, hegoa, a amaieraduna dela.

Zit.: eguskidxe pikien, égo klabauen / ori Gran Sol dau, Irlandan e éguko mandan (M-d)

Dok.: Azkue. «Egoa (AN, BN, B, G), hegoa (BN, L, S), el sur, el viento del sur : le sud, le vent du sud.»

HEGOAN; ÉGUEN (M-d)

Def.: adv. hegoaren barrura. v. hegoaka.

hegoaka; éguka (M-d); éguke (B-a-g-j)

Def.: adv. (Joan). M-d: hegoaren barrura. v. hegoan.

Zit.: baye susenin e barrureska: égu- éguke gues (B-j)

heldu; eldu (E-jf) 1.

Def.: ad. “G. llegar. F. arriver. I. arrive”. v. allega.

Zit.: da guk urten gendun amendik, Elantxobetik etaa, eldu giñin ee au sortziko lonjitu ta erdire-ero (E-jf)

heldu; eldu (L-pj) 2.

Def.: ad. arrainak heldu amuari. v. agarra 1.

Zit.: eltzen dabenin arrañak / eta! eldu nau / eldu nau! (L-pj)

herri; errí - erridxe (M-d), errí (A-ja)

Def.: iz. Geo. kosta, herria, portua.

Zit.: errire / au errín dau [Dimasen irudian gizona moilan] / erriko márke da / esta ber erriko márkarik ya / markatis erriko- erriko orientasiñok (A-ja) / errire gues / au errire dator arrañe saltzien da gero ya estau urteten (B-a) / ba suk e atrapa su gaur antxobie, da esara etorri errire (B-j) / ille bi-edo darutasela erridxen, deitxu dosten e aitxek (B-m) / erriko atxi da e? errikue, kostakue. Popularri [Matzakuren azpian] / erridxe bistan dau [kosta zentzuan-edo]/ ba erriku da, esta itxasokue, esta esta, dxíriñe / bueno, bagus errire / e itxasun esiñdxena librá ba erridxen librate bien [enpatxoa] / illuntzin itxasora, da arrañe artzen sendunin otorri errire / da arrañe atrapaten gendun- da, errirantzin e txapa-gánien [arraina erre] / errire botaten sun txikota da ori / arrañe atarateko neberatik, errire / sálta gendun errire / ni banu errira biarrien / se gure semik eta danen semi(k) ba nabegaten edo erridxen biarrin edo / Mundekak estau okiñ iñoix- biximodurik e erridxen, da ixen bi-xen dau ba itxasokue (M-d)

HERRIZ; ERRÍX (M-d)

Def.: adv. “G. por tierra”. Ant.: itxasoz. v. lehorrez.

Zit.: Laidatik ekarte bin ba auna Portuondora edo, San Antonio mandara edo orra ekarte bin da gero ba errix [ganadoa] (M-d)

BE-ERRI - BE-ÉRRIDXEK (M-d); BEKO ERRIDXEK (B-a)

Def.: iz. Geo. beheko herriak: Santoña, Castro...

IDI-ÉRRIDXEK (B-p)

Def.: iz. Geo. Galiziako herriak, idi-herriak.

hidrauliko - idrolikua (L-l), idraulikue (B-a-m), idrauliku (E-jf)

Def.: adj. “G. hidráulico. I. hydraulical, hydraulic”.

hil; il (E-jf, O-b [ill?])

Def.: ad. “G. morir, matar”.

Zit.: karnata makalak-eta oten di-te ba, igual il in de-ta (E-jf) / antxobi.. antxobi tenga(ka) tenga-tenga-tenga eoten da, tenga, da gero eitten da, il, eta iltxen danin, txarra (O-b)

hondar - ondarra (L-l-pj, O-b)

Def.: iz. “G. arena. F. sable. I. sand”. v. hare.

hondarrazpiko - ondarraspiku (O-o)

Def.: iz. hondar azpian egoten den arraina. Badirudi hau izan daitekeela hondartzetan hainbesteko buruhaustea ematen duen gaztelerazko “salbario” famatua. Salbeue itsasokoa-edo izango litzateke, nahiz eta honi ere “salbario” esaten zaion. O-o: espia edukitzen du.

Entz.: O-o: espia sartutakoan pozoina edukitzen du. Pixkat haunditu egiten da [ez diot ulertu zer, oina-edo], loditu egiten da, kalanbrea ematen du.

hondo; ondó (B-a-g-j, M-d) - ondó (A-ja), ondua (L-pj), ondue (B-j, M-d), ondu (O)

Def.: iz. “G. fondo. F. fond. I. bottom, sea-bed”. Elantxoben deklinabidean ondu- agertzen zaigu: Ondure, ondutik (E-jf) = hondora, hondotik.

Zit.: au ondora do / ondora bóta gendun enbarkasiño / ondora ein dau [arrainak] (A-ja) / orreties kálan, ya ondó andidxen ataraten disenak / básaus e, ondo andidxen, itxosuen / patroyek, sáka botoyeri, da an markaten tzo se ondo dauen (B-a) / ondo andidxe (B-g) / e! amen ondó gogorra dau / ori da asalau dabillelakon, porke beti estabil ondun kontra, arrañe / amen igual ondu ongo da / korrontak ero bota, da onduk agarrata geratu [tertzak] (B-j) / agarra tzon onduri (B-p) / ondú on eskero, káli da ya / ondu bádau ogei brasa / gaur sondak markaten tzu se alturetan datorren arrañe, se ondo dauen da dana / ondu bakosu [afirmazioa] / onduk agarraten badau / onduk agarraten batzu apaidxuri / nailonesko sarik ixaten sin, arek an lotze sien, onduen galdute / a ondun dau / aideko besegu da, ondun estauena / bay gero arrañe badau e ondorau / onduen ibiltxen da [txori bat] / apaidxu asko itxi du onduan / imintxen da onduen, fóndo-monda [bolanta] / ondun e imintxen san tertzie / ondun agarratie, ori da enbarratie / ondun agarraten badau / trábu da ondun agarraten dauenien / onduri agarra tz(agu) da páñu galdu du / etzola agarraten e, onduri ankilliek, ori da karri:ndo / basatu da, ondun ganin plántaten senien [palangra] / da gero dau ondoko merue / esta ondokue, asaleku baiño / errekaladu da, ondotik, semat altzaten sun, errekaladue ori da. E kasu baterako ba arrain batzutan ba ondun kontra, beste batzutan brasa bete gorau / su arrastan martxan sues, ondoti dakasu sarie / onepe ondotik ibiltxen die [bibitxoak] / datorrenin arraña pásaten, ondoti dator / señale ondoti datorrena, arrasteru ondoti dabill-dxe / ondotik ba imintxen da ba, esate baterako brasa-erdidxen edo ondotitue ámue / lusín da ondo- ondotik dxutie ugerrien / orrek eitxen dau ondora, ño!, arrañe atrapaten, bai, kofrie / da erriten da ondora txikotagas / sondie erri ondora / beste batzutan ukusten da, beitu ondora ta tximistadaka / kantzate sinin dxaten brauntadaka ondora bótaten [izurdeek arraina] / Castillo Olite, bota bin an ondora / dxun san ondora [enbarkazioa] / ondora badue barkue / ondora due / Ondarrun Karmentxu Arriola dxun san ondora / ondora dxun san bertan portuen / ondun erres ba brasa-erdi bat edo gausie / tertzak ondun plegata, plegá gudau esan ba ondun, ondun erres dxota / igual okitxe ban ba ondorarteko- txikota (M-d) / a Iribar selan dxun san ondureee serin (E-jf) / uraundire, da an esta e ondoik, ya estotzu joten ondoik an / onduai agarra'otzau (O-b)

Dok.: Azkue. «ONDO 8º (c), fondo, fond.»

hondoa jo; ondu dxo (B-j, M-d) 1.

Def.: ad. “G. embarrancar”. v. enbarranka.

Zit.: ondu dxoten dauenien, aurdun etxaten da palangrie (B-a) / porke atxiñen estu okin kárrorik, da itxe-san gari- portun ba itxe-san duu.. ondu dxo (B-j) / ondu dxo du / ondu dxoten senien / da gero eitxe san ondu dxo erain, tenkin ganien / da ontxe be ukusko su selan dakoen, arek enbarkasiñuk ondu dxoten dauinak ténkatxuek / batela.. garrirarte basaus, estau dxoten ondorik. Da ondu dxoteko lekora dxuten san batela / enbarkasiño bategas satos barrure, da, e billurra dakosu ondu dxoteko / se kalau dau? Pasako gara edo eskara pasako? Ondu dxoku edo estu dxoko? (M-d)

hondoa jo; ondu dxo (B-j, M-d); ondu jo (O-b) 2.

Def.: ad. hondoa jo sondek, aparioek eta abar.

Zit.: papardotako apaidxu dauelakon flotán, da beseutekuk ondu dxo bi dauelakon / dxo ondu da gero brása bat ero bi ala (B-j) / errekala su? Esatiles ia ondu dxo basu ta errekala / da eitxen san erri kandeleru, dxo ondue da gero brasie / korañetias ondu dxoten [tangora] / kordela erri batzasu apur ba gedxau, ein tzu arek ondu dxo, da eiñdxa basatu (M-d) / gedxo ipintte ben, ondu gedxo dxoteko (L-l) / koño! beyan da, bañe, amen- bota leike sari, se sarik ondu jote'osta ta, arrasta eitte'osta-ta (O-b)

hondoko arbola; ondoko arbola (M-d) - ondoko arbolie (M-d), ondoko arbolak (O)

Def.: iz. “G. coral”. v. koral.

hondoko harri - ondoko arridxe (B-j) 1.

Def.: iz. “G. aguadilla”.

hondoko harri - ondoko arridxe (M-d) 2.

Def.: iz. olgetan must eginda atrapatzen zen hondoko harria.

hondoko tira. Ik. tira

hondora; ondora, ondoa

Def.: ad. “G. irse a pique”.

Zit.: ori enbarkasiñoy ondoraten dao (L-pj) / otamasortzi bat urte oo, olako bapai.. bai, Karmentxu Arriola ondoa sanin bai / orduntxe sabaldu san Karmentxu Arriola ondoa sala [eurak futbola ikusten ari zirenean] (O-b)

horizonte - orisontia (L-pj)

Def.: iz. “E. hodeiertz. G. horizonte. F. horizon. I. horizon”.

hustu; ustu (O-b)

Def.: ad. “G. vaciar”. Bar.: hutsitu. Ant.: bete. v. deskarga.

huts egin; utz (egin) (M-d)

Def.: ad. “G. fallar”. Etxada egin eta huts egin kasu baterako.

Zit.: ser e- artun su arra-? es, utx eiñdxu (B-j) / utz eiñdxu / sarri eitxen da utz (M-d)

hutsitu; utzitxu (M-d, L-pj)

Def.: ad. “G. vaciar”. Bar.: hustu. Ant.: bete. v. deskarga.

Zit.: txupoyetatik urteten dau urek, ure atateko, utzitxuteko / merkantiri ba utzitxuteko kargak eta, ori da gabarrie / an e deskarga gendun, sati bat, da gero dxun giñen Dxida, Arabia Saudi, Mar Rojon barruen ya. An utzitxu gendun e geidxena (M-d)