Bizkaiko arrantzaleen hiztegia D

D

dedika, dedike (B-j)

Def.: ad. “G. dedicarse”.

Zit.: da dediketen dies bokartien (B-a) / baye Bermion gitxi dedike dis orretan e? [marraixutan] / Okantxa taa.. bai, bayee, ni órretan gitxí dedike nai e? / oiñ e áuri be desaparesidu eiñdxa, estai báten bat dedike báda sistema orretan ero gausie / pelenki dator txibidxetik.. orreitxik atxiñen dedikete-san di bateleruek, a ello txibidxetan (B-j) / amen be oten sien ba, bi edo iru dedikaten sinak e ori arrañe atrapaten (M-d) / ofesidxo orretan, ba gu eskiñin dedikatzen e? / or lupiñatan aa dedikate sirian lenaoko sarrak (L-pj) / on be atrapaten di, on e gitxi dedikaten da e? [marraixutan] (O-b)

defen (egin) (B-a [dé], M-d)

Def.: ad. defentsak erabiltzea.

Zit.: ein defen or! / bota esatiles e defentzi defen eitxeko (M-d)

DEFEN! (B-a [dé], M-d [fén])

Def.: ex. defentsak botatzeko agindua.

Dok.: Azkue. «DEPEN (B-l-ond), grito que se dirige al que viene en la proa de una lancha, para evitar un choque : cri que l'on adresse à celui qui s'avance sur la proue d'une barque, afin qu'il évite un choc. = Parece voz tomada de “defender”. Semble emprunté à “defender”.» [Badirudi Azkueren ustea konfirmatu egiten dela.]

defentsa; defentza (B-a-j [tx], M-d) - defentzie (B-a), deféntzak (A-ja, B-a, M-d, O-b); defensa - defensia (L-pj), defensie (B-j)

Def.: iz. (Ipini). “G. defensa”. M-d: enbarkazioa ez marruskatzeko moilarekin edo beste enbarkazio batekin. B-a: enbarkazioek ez jotzeko elkar.

Entz.: M-d: orain arte beti erabili dira autoaren gurpilak. Orain txiki hauek ipintzen dizkizute motorraren gurpil batzuk, beste batzuk defentsekin datoz fabrikatik. Normalean defentsak denak estiborrean egoten dira, atrakatzen zara zu eta hurrengoa estiborreko mandara datorkizu.

Zit.: imiñi defentza bat ero glóbo bat / atxiñen defentxi imintxe-san du órrek kótxin burbillek (B-j) / defensi ipiñi or! / ipiñi defensia! (L-pj)

deka (M-d) - dékie (B-j, M-d)

Def.: iz. “Decca”. Kokatzeko, kokalekuak hartzeko tresna. B-j: altura hartzekoa.

Entz.: M-d: berrogeita hamarrean ja deka erabiltzen genuen. Planoak egoten ziren dekakoak, koloreak edukitzen zituzten. Zenbakiekin sartzen zinen planora eta kokalekua topatzen zenuen. B-j: arrastan erabiltzen izan dira.

deklinazino; deklinasiño (B-a) - deklinasiñue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. declinación. I. declination”. M-d: eguzkiaren eta izarren altura gradutan.

denpora (M-d [dén], L-pj, O-b) - denporia (L-pj)

Def.: iz. eguraldia. Birritan baino ez du erabili Dimasek berba hau eguraldi hitzaren ordez. v. eguraldi.

Zit.: berak serutiñotzu, se dénpora ein bi dauen / da gogorra badau, korren gogor-gogorra, dénpora txarra gánien (M-d) / denpora santarra / denpora txar-txar-txarra (L-pj)

denporale (M-d) - denporalia (L-pj), denporalie (M-d), denporali (E-jf, O-b); denporal - denporala (A-ja); tenporal - tenporala (B-a-j)

Def.: iz. “G. temporal”. Bar.: denporaltza. A-ja: “temporal”.

Zit.: tenporala dau abe! Selako galerni dau ba! Selako tenporala dau ba, tenporala- total deu andidxe (B-a) / denporali deu (E-jf) / denporali eoten danin aa- agertzen da [matxiplaka] (L-pj) / denporali emon dau kruela bixarko (O-b)

denporaltza (M-d) - denporaltzie (B-r), denporaltzi (O-b)

Def.: iz. “G. temporal”. Bar.: denporale.

Zit.: denporaltza gogorra dau (M-d) / nun sas? da amen, denporaltzan gas (O-b)

dentoi (M-d) - dentoye (M-d)

Def.: iz. Cfr. buruto, urta. Bar.: lentoi. M-d: arrain gorria da. Burutue deitzen diote. / M-d: “dentón”. Brekaren antzeko arraina, hau bezala gorria baina handia, lau-bost kilokoa edo. Hagin handiak dauzka.

derrot (M-d [rrót]) - derrota (B-a-p, M-d)

Def.: iz. “G. rumbo, derrota”. Corpusak ez digu ematen errunbue berbatik argi bereizteko modurik.

Zit.: a imin bi de erdidxen, da ordun saus kálan, derrotien (B-a) / derro baten dxuen / auntxeles derrotien / Kálabarrirako derrotin nue (M-d)

Ez: E-jf, Bermeoko berba da hori, guk errunbu. O-b, runbu. Pedro Juanek Lekeition esan zidan merkantean erabiltzen den berba dela.

des (M-d) - desá (B-a-j, M-d)

Def.: iz. (Alanbra, txikota). M-d: ezkerretara jota dagoen alanbra eskoitara egitea edo eskoitara eginda dagoen txikota ezkerretara egitea. v. txanbiur.

Zit.: desá es artziko (B-a) / txikotape emoten dau desá (B-j)

Ez: A-ja

desaparia; desapaidxe (B-j, M-d)

Def.: ad. M-d: kostera amaitu denean trasteak herrira eroatea ostabere. Ant.: aparia. v. desarma.

Zit.: bidxar desapaidxe eingo garie (B-j)

Ez: E-jf, trastik kanbidxa.

desarma (B, M-d) 1.

Def.: ad. “G. desarmar”. M-d: kostera amaitu denean trasteak herrira eroatea ostabere. v. desaparia.

desarma (B-j) 2.

Def.: ad. “G. desarmar la traina...”. Ant.: arma.

Zit.: estokure aurrerauko trañe, igual train barridxe sus itxen, o desarma ein sulakon, esauselakon gústure (B-j)

desatraka (B-j-o, M-d, L)

Def.: ad. “G. desatracar. F. déborder. I. to unberth”. M-d: “desatracar”. Moilatik zabaldu edo enbarkazio bi elkarrekin badaude haren albotik zabaldu. Ant.: atraka. v. zabaldu.

Zit.: suk emoten bátxasu pal áurrera, átxi dutxu olan desatrakaten (B-j)

desazelera; desaselera (B-j)

Def.: ad. “G. desacelerar”. Ant.: azelera.

Ez: M-d, amodera esaten dela dio.

des egin; des ein (L-j)

Def.: ad. txikotaren hariak zabaldu. v. destu.

Zit.: txikota kaso baterako ba, alan des eitxen danin, koño! au des eitxen da au txikota ero (E-jf)

desegin; deséin (M-d)

Def.: ad. M-d: txikota desegin, alperrikaldu.

Zit.: trentzaue esta deseitxen, béstie, bidxórrak artzen txu da, nóres ártzen bádau bidxorra, deséin eitxen da (M-d)

desenbarka (M-d, L-pj, O-b)

Def.: ad. intr. “G. desembarcar”. Ant.: enbarka.

Zit.: desenbarka naitxen, Bilbon / a motorrape santarrak eta, e makiña gitxi txe, ein naitxen e desenbarka (M-d) / desenbarka nitzan (L-pj)

desenbraga (B-a, M-d)

Def.: ad. “G. desembragar”. Ant.: enbraga.

Zit.: desenbragata dau, lotu de bárkue (B-a)

desengalla (M-d, L-l); desenkalle (B-j)

Def.: ad. Ant.: engalla. M-d: amuari potxera kendu gailatik. L-l: amua garbi utzi karnata sartzeko hari.

desengrilleta

Def.: ad. grilleta kendu. Ant.: engrilleta.

Zit.: desengrilletaten dauenien.. atie, malletatik (M-d)

desenkarna (A-ja, B-a-l-m, M-d, O)

Def.: ad. A-ja: karnata kentzea. M-d: amuzkia kendu amuetatik. Ant.: enkarna.

desenrola (M-d); deserrola (B-j)

Def.: ad. “G. desenrolar”. Ant.: enrola. M-d: enbarkaziotik kanpora zoazenean.

desetxo (B-a, M-d) - desetxue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. deshecho, mar arbolada”. M-d: total gogorra dagoenean.

Entz.: M-d: Tala goraino egiten du itsasoak Mundakan.

Zit.: abe! Desetxu dago (B-a)

Ez: O-b

deskarga (B-l, M-d, E-jf-s, O)

Def.: ad. “G. descargar”. M-d: arraina atera. Ant.: karga. v. hustu, hutsitu.

Zit.: tripulasiñu etzera du oiñ, da deskargaten dauena arrañe ta gausek da kóllie / an e deskarga gendun, sati bat / da orra barrura sartzen sien, e, bélako bárkuek, deskargaten gatza (M-d) / deskarga bes bárku (E-jf)

DESKARGAN (M-d)

Def.: adv. deskargatzen, ateratzen.

Zit.: deskargan dausenien / Bílboko erridxun gausela Sorrosan deskargan (M-d)

despatxa (B-a-j, M-d)

Def.: ad. bota.

Zit.: despatxa su palangrie? (B-a) / da suk ein su justo-justo, igual ámen seuk despatxa trañe (B-j) / despatxata daku palangrie (M-d) / da kordí despatxatakun ba esk(u)-apaidxun e papardotan (E-jf)

despeska (B-a-m, M-d); despiska (E-jf, L-pj, O)

Def.: ad. “G. desenmallar”. Driba-sareetan mailatuta lotzen zen bokarta mailetatik atera. Arrainari amua kentzea ere esan nahi du.

Entz.: M-d: arrain asko atrapatzen zenean andreei deitzen zitzaien, moilara edo elanbrara atera sareak eta han egoten ziren despeskatzen.

Zit.: segun se kantidade arrain dakasun, eitxe san bana-bana despeska / dríbi da, mállan e bokarta. Da, despeskate san ba orretara, sardi(ña)-otzaretara (M-d) / da orrek andrak ba ote sin, ba despiskaten (E-jf)

Dok.: Azkue. «Despiska (B-l), destripar un pescado, vider un poisson.»

DESPESKAN (B-a-m-o, M-d)

Def.: adv. bokarta mailetatik ateratzen.

Zit.: su despeskan saus (B-a) / da gánera abillena makiñistek, despeskan (B-m) / driban atrapate sin arrañe, antxobie, driban, ordun etorte sin andrak despeskan (M-d)

despeska; despiska - despiski (E-jf, O-b)

Def.: iz. arrainari amua kentzea.

Zit.: da beste gixon bat-ako berari, ba lagunduten despeskarako (B-m)

despeskador (B-a) - despeskadora (B-a-j)

Def.: iz. “G. despescador”. Arrainari amua kentzekoa.

destu (B-a-g-j - M-d [tú])

Def.: ad. desa egin. v. des egin.

Zit.: nai ein lei destú, o artun lei e bidxór lárrei / destú (e)iñdxa txikota (B-j)

deutsa!; déutze! (O-b)

Def.: ex. kazan arrainak heldu duela patroiari jakinarazteko botatzen den oihua. Deutso ala deutsie ete? Bar.: eutso!, mautso! v. Jesus!, eta!

diario; diaridxo (M-d) - diaridxue (B-p)

Def.: iz. “G. diario”.

Entz.: M-d: nik neuk eroaten nuen baina ez merkanteetan eroaten den moduan, inork agindu barik.

dike (B-a, M-d, O-b) - dikia (L-pj), díkie (B-a, M-d), díki (O-b)

Def.: iz. Geo. “G. dique. F. bassin de radoub. I. dry dock”. M-d: enbarkazioa karenatzeko ipintzen duzun lekua.

dinamo (M-d) - dinamue (B-j-m), dinámuek (B-j, M-d)

Def.: iz. Mek. “G. dínamo. I. dynamo”.

diru (A-ja [rú], O-b), diró (B-a-j-r, M-d, E-jf-s) - dirua (L-pj), dirue (B-p-r, M-d), diru (O-b), diruk (E-jf)

Def.: iz. “G. dinero. F. argent. I. money”.

Zit.: bárku bet eitxeko dirú asko aa.. imin ber da (A-ja) / órrek baa dirue atara eitxe-san dauie baye gupaiño gitxiau (B-p) / oiñ e ba diro gedxau kobraten da (M-d) / diro andidxe (E-s) / da geu on garis, pagaten órrek e diruk / partilli semat ein sue? onenbeste diro / partilli, semat diro ein gusen, da partillie (E-jf)

GOAZAN OGITAKO DIRUA EGITEN!; GUSAN OGITXAKO DIRU EITXEN! (M-d)

Def.: e. arrainak gutxi balio zuenean leku batera ez bazen beste batera joaten zenean, gastuentzat baino ez bazen.

dispara (M-d)

Def.: ad. “G. disparar la seguridad de las calderas de vapor”.

disparador (M-d) - disparadora (M-d)

Def.: iz. “G. disparador”. M-d: arrastan sarea erremorkan ekartzekoa.

disparo (M-d) - disparue (M-d)

Def.: iz. Mek. “G. disparo”. Makinakoa, galdarakoa.

Zit.: peritu dator, otorten sin an galdaran sasoyen ba galdarak e bistu te, e, séllaten e, e séllate bin e disparue (M-d)

distantzi (M-d) - distantzidxa (L-pj), distantzidxe (B-p), distantzidxak (M-d)

Def.: iz. “G. distancia”.

Zit.: ametik e au kálie, ametik púntatik, imiñdxa dakosu ixena.. onenbeste distantzi (M-d)

domiño (L-l-pj) - domiñua (L-l-pj); domiñotzara (L-pj)

Def.: iz. L-pj: otzara handi bat. Metro eta erdi edo metro biko luzera edukiko zuen eta metro bat eta erdiko zabalera edo. Total handiak izaten ziren. Han eroaten zituzten bodegatik enkarnariko tretzak barruna, enpatxarikoak ere dominoan ateratzen zituzten.

Domusantu egun - Domusantu eguna (M-d)

Def.: iz. M-d: “Todos los Santos”, azaroaren bata.

Entz.: M-d: itsasora joaten da Mundakan, Bermeon ere bai.

Dok.: Azkue. «Domun-Santuru, Domuru-Santuru (B), día de Todos los Santos : Toussaint, jour de Tous les Saints.»

dontzella - dontzelli (O-b), dontzéllak (O-b)

Def.: iz. “G. julia, doncella. F. girelle. I. rainbow wrasse. L. Coris julis”. v. lula, txilipitxero.

dorada (B-a-o, M-d) - dorade (A-ja), doradie (B-a, M-d) 1.

Def.: iz. “G. dorada. F. daurade. I. gilthead. L. Sparus aurata”. Lekeition erdarazko “dorada” txelbia zela esan zidaten. B-a: klase askotakoak daude, handiak, txikiak. v. urreburu.

Entz.: B-a: Afrikan asko ateratzen da.

Dok.: Azkue. «Dorada (Bc, Gc), pez que persigue al volador : dorade, poisson qui poursuit l'exocet (poisson volant).»

DORADATAN; DORADETAN (M-d)

Def.: adv.

dorada - doradia (L), doradie (M-d) 2.

Def.: iz. atunetan atrapatzen den arrain luzenga eta arin bat. M-d: txitxarro marikoiaren gorputz-klasekoa da baina hau luzeagoa da. Arrain bizkorra da.

Entz.: M-d: gutxi atrapatzen da.

draga (B - M-d [gá], L, O-b)

Def.: ad. “G. dragar”.

Zit.: áurreraukun draga ei bin a porto barrue [Ean] (M-d)

draga (M-d [gá]) - dragia (L-pj), dragie (B, M-d), dragí (O-b)

Def.: iz. “G. draga”.

Entz.: M-d: portuaren barruan behin ezagutu dut, Euskal Erria izenekoa. L-pj: Euskal Erria urtean behin edo urte bitik behin etortzen zen, txupoya esaten genion guk hari.

driba

Def.: ad. “G. derivar”.

Zit.: dribaten doye sarie (E-jf)

driba (M-d) - dríbie (B-r, M-d), dríbi (E-jf)

Def.: iz. “G. deriva”.

DRÍBAN (M-d, E-jf); DRÍBEN (B-a)

Def.: adv. M-d eta B-a: “a la deriva”.  v. sareetara.

Entz.: M-d: sarea bota eta algatean dago, musturretik ipintzen da txikota lotuta sarea, geldi edukitzen da. Gutxi gora-behera jakiten da non egoten den arraina, iluntzeetan ikusi ere bai azalean.

dribazale; dribasale (M-d) - dribasalie (M-d); dribesale (B-a) - dribesalie (B-a)

Def.: iz. driban joaten zen motorra. v. dribero.

Entz.: L-pj: ofizio horretan zortzi enbarkazio edo bederatzi-edo ibiltzen ziren. Enbarkazio txikitxuagoak izaten ziren jeneralean, kubierta bakoak gainera, gero etorri ziren kubiertadunak. Neu ere ibilita nago.

dribea; dribie (M-d)

Def.: ad. “G. derivar”. M-d: algatean joan, dribindo korridu.

Zit.: tximinoitxako aixe asko dauenien, amarra ori trabes, da, gitxiau dribiteko (M-d)

dribeando; dribindo (B-r, M-d)

Def.: adv. M-d: algatean. B-r: dandarrez eroatea, korrentak eroan.

dribero (M-d) - driberue (M-d)

Def.: iz. driban joaten zen motorra. v. dribazale.

Ez: B-j

durdo (M-d [dó], O-b) - durdó (A-ja), durdua (L), durdue (M-d), durdú (E-jf, O-b), durduk (E-s, O-b); durdói (M-d) - durdoya (M-d), durdoye (B-g, M-d)

Def.: iz. “G. durdo, durdua, maragota. F. grande vieille. I. ballan wrasse. L. Labrus bergylta”. Durdua da Mundakakoa. Badirudi durdoye Bermeoko eraginagatik erabiltzen duela batzuetan Dimasek.

Entz.: M-d: kiskilloi granoa atrapatzen genuenean durdotako erabiltzen zen antzina, amu batean kiskilloia eta bestean karramarro beltza, infernuko karramarroa. Hondoan jotzen-jotzen eduki behar zenuen.

Dok.: Azkue. «DURDOI (B-l-mu), durdo, cierto pez de mar, certain poisson de mer.» / Anasagasti. «Durdoie, 1. Labrus berggylta, Maragota, Tordo de mar. 2. Labrus bimaculatus, Gallano, Maragota. 3. Symphodus tinca, Peto, pavo real.» / Anton Perez. «durdoi (durdoie) = (Labrus bergylta). G. maragota, durdo. F. labre, grande vieille. I. wrase.»

DURDOAK BAINO EZPAN HANDIAGOAK DAUKAZUZ; DURDUPAIÑO ESPAN ANDIDXAUETAKOSU (M-d)

Def.: e. ezpain handiak dauzkanari esaten zaio.

duroi (B-a [rói]) - duroye (B-a-g-j, M-d), duróyek (M-d)

Def.: iz. tiburoia lako arrain handia. B-g: ojako arraina da. Ez da txarra tiburoia bezala. Gardaren estilokoa da, buztana berdin-berdina eta.

Entz.: B-g: berotan ibiltzen dira, Azoresetan kanpoan-eta.

Ez: O-b

Dok.: Azkue. «DUROI (B-b), taulón, pez grande, grand poisson.»

dzanga! (M-d, L-pj, O)

Def.: ex. “G. onomatopeya de la zambullida”.

Dok.: Azkue. «DZANGA (onomat.) : 1º (B-l), zambullirse en el agua : s'immerger, plonger.»

dzangadaka (M-d)

Def.: adv. (Egon). Must egiten, kikunbera egiten. v. dzangiuan.

Zit.: da oten sin e ixurdak e, dzangadaka, dxaten (M-d)

Dok.: Azkue. «Dzangada 1º (B-l), zambullimiento : immersion, plongeon.»

dzanga (egin) (M-d, L-pj, O-b)

Def.: ad. “G. zambullirse”.

Zit.: seuk dzanga eitte sendun... / dzanga eitten dau orrek [koplak] (L-pj) / dzanga eiñyau arek ureta (O-b)

Dok.: Azkue. «Dzanga egin (B-l), zambullirse : s'immerger, plonger.»

dzangiu (M-d) - dzangiue (M-d); dzangiura - dzangiuri (E-jf [dx?], O-b)

Def.: iz. izurdearen dzangada. Dimasi dx ere entzuten diodala uste dut.

DZANGIUAN (L-pj, O-o-p[dx?]-z), DZANGIUEN (M-d [inoiz dx?]); DXANGIURAN (E-jf [dz?])

Def.: adv. M-d: izurdeak must egiten arraina ateratzeko. v. brauntadaka, dzangadaka.

Zit.: dxangiuran deus (E-jf) / ixurdak dzangiuan daos (L-pj)

dzartada (B-j [dx], M-d) - dzartadie (B-j [dx]), dzartadak (M-d); dzartara (L-pj); sartara - sartari (O-b)

Def.: iz. “G. destello de faro. F. éclat. I. blink”.

Entz.: M-d: Matzakuk dauka dzartada bat bost segunduko.

Zit.: an! Matzakuk emon dau ontxe sartari (O-b)

dzartadaka (M-d) 1.

Def.: adv. (Egon, joan). M-d: bokarta dagoenean azalean burua agirian.

dzartadaka; dxartadaka (B-j [dxartaraka?]) 2.

Def.: adv. arraina kazan, amua ondo sartu barik, ezpain-puntatik datorrenean.

Zit.: arraintxalik ensegida igarten dau, au ee dxarta(d)aka dator ero gausie (B-j)

dzinga-leku, dzinga-leko (O-b) - dzinga-leku (O-b)

Def.: iz. singatzeko lekua, enbarkazioak atzean daukana erramua sartzeko. Bar.: singa-leku.

dzingo - dzingua (L-pj)

Def.: iz. uretara saltatzeko besteko hondoa edo. Ez dakit dzingua eta singua barianteak ez ete dauden.

Dok.: Azkue. «ZINGO : 1º (B-l, G-ori), fondo, calado : fond, trou. NEU BETEKO ZINGOA EDO ALAKOXEA DAGO OR; ZU ETZIÑATEKE OR ITOKO (B-l)»