Bizkaiko arrantzaleen hiztegia S-Z

S

sabai (M-d [sá]) - sabadxa (L-pj), sábaidxe (M-d), sábaidxek (M-d); sabadxa (E-jf), sabaidxe (B-a) - sabaidxie (B-a-r), sabadxi (E-jf)

Def.: iz. “G. salema. L. Sarpa salpa”. Uste dut Juan Franciscok sabadxa esaten duela eta ez sabaidxa. Badirudi Dimasentzat eta Juan Franciscorentzat arrain hau “G. salema. L. Sarpa salpa” dela, bedarjalearen sinonimoa. Bermeoko kofradian Bartolok esan zidan ez dela bedarjalea, brekaren antzekoa dela. Sabaia surzapala dela eta brekak musturra luzetxuagoa daukala. Uste dut beragatik esan zuela Rafaelek besegua lako gustu bako arrain gorria zela. M-d: bedarjalea, arraina. E-jf: Bermeon auka-arrañe. v. bedarjale.

Dok.: Azkue. «SABAI 5º (B-l), pez herbívoro parecido al besugo, pero de mal gusto; vulg. sopa : poisson herbivore qui ressemble au rousseau, mais peu estimé.» / Anton Perez. «sabai (sabaijé) = (Sparus pagrus). G. pargo. F. pagre. I. couch's brean.»

sable (B-a [sá], O) - sáblie (B-a), sabli (O) 1.

Def.: iz. “G. (pez) sable”. B-a: arrain luzea. v. espadin.

Entz.: B-a: kalatik ekartzen dute lebatzetan doazen motor txikiek, palangrarekin ateratzen dute.

Dok.: Anasagasti. «Sablie, Espadiñe; Trinchiaurus lepturus, Pez sable.»

sable (M-d) - sáblie (B-m, M-d) 2.

Def.: iz. M-d: mugitzen zen palanka, kanbioa.

Entz.: M-d: behean egoten zenean abante eta goian egoten zenean atras.

saburdin (L) - saburdiña (L)

Def.: iz. “G. araña. F. grande vive. I. greater weever. L. Trachinus draco”. v. salbario, salbeu.

Dok.: Azkue. «SABURDIN (B-l), traquino, llamado también vulgarmente «escorpión, salbadeo» y, por la fantasía de los modernos escabecheros, «salmón de mar» : vive vipère, appelée aussi vulgairement «scorpion», et, par la fantaisie de nos modernes fabricants de conserves, «saumon de mer.» Es un pez de carne fina y sabrosa, temida por los pescadores a causa de su aleta dorsal, que de antiguo se ha tenido por venenosa. El autor de estas líneas fue en su niñez testigo presencial, mártir, por decirlo así, de las virtudes de esta aleta. El de nuestras costas debe de ser el traquino víbora, no el traquino dragón que habita otras aguas. C'est un poisson à chair délicate et savoureuse; mais il est redouté par les pêcheurs, à cause de sa nageoire dorsale, que l'on a crue autrefois venimeuse. L'auteur de ces lignes fut, dans son enfance, témoin oculaire, martyr, pour ainsi dire, des vertus de cette nageoire. Celui de nos côtes doit être la vive vipère et non la vive dragon, qui habite d'autres eaux.»

safa (B-a-j, M-d)

Def.: ad. “G. zafar”. Askatu, txikota erria, e.a. v. erria.

Zit.: Jesus diño, agarra dost, sáfaten dau onek, da ekarten dau txoridxe aulan berantz / tuérki au sáfa, da átzes atara tuérkie (B-a) / sáfa tensora (B-j) / da dau, murtzilli emonda, da gero, safá bi denien, a murtzilli kendu ta ra! igiri itxen da (M-d)

Ez: O-b, askatu.

safran (B - M-d [sá])

Def.: adv. (Ibili). M-d: arrantzan-eta ondo dabilenagatik esaten da. Itsasokoa da baina herrian ere esaten da jokoan edo beti irabazten duenagatik.

saga (M-d - L-j [gá]) - sagie (M-d)

Def.: iz. (Hartu). Kordelek eta txikotek uretan hartzen zuten astuntasuna.

Zit.: ur gitxiau artzeko kordelak uretan, sagá gitxiau artziko (M-d) / saga gitxiao (d)auko (L-j)

sagan (B-a-j-o - M-d - L-j [gán])

Def.: adv. “G. a remolque”.

Zit.: sagán ekarten dauie batela (B-a)

saia; sáidxa (M-d), sáidxe (B-a) - sáidxie (B-a-j-r, M-d), saidxek (B-a, M-d); sai (M-d)

Def.: iz. “G. cala”. Dimasek diminutiborako saitxu erabili zuen. Dimasen eta Alejandroren adibide batzuetan, Azkueren definizioa ere hortik joango litzateke, saiak bat baino gehiago daudela pentsa liteke; Julianek eta Juan Apraizek esan zidatenez, berriz, saia untziarena bakarra da. Julianek Bermeon sáidxie esaten dela dio, inoiz kalie ere entzun duen arren. M-d: “las calas”. Armazoirik armazoira dagoena, tarte bakoitza. B-a: “cala”. v. kala.

Zit.: ure korriteko, sáidxe batera (B-a) / sáidxi korrosa, korrosalas, léko batera, sai batera eiñ dxa gero báldis atara (M-d)

Dok.: Azkue. «Saia 2º (B-b), run, hueco entre panas de la lancha, sorte de réservoir entre les planches de la barque. Var. de SAI (4º).» / Astui. «Sentina: SAIJJIE» (I7-191)

saka (M-d) - sákie (B-a-j, M-d)

Def.: iz. M-d: haitzetan jotzen duenean itsasoak.

Zit.: beitu selako sáki dakon itxosuek (B-j) / itxosoko sáki dau (B-a) / itxasun saki dakar / saka gogorra dakar (M-d)

sakillo - sakillu (O-b), sakilluk (O-b)

Def.: iz. “G. pitorro, cormorán”. v. potorro.

Entz.: O-b: urertzean joaten dira hegan.

Dok.: Azkue. «SAKILLO (B-ond, G-get-zumay), gallina de mar, poule de mer.»

sala (M-d) - sálie (M-d); sálatxu (M-d) - sálatxue (M-d)

Def.: iz. M-d: erresakak moila-buruan formatzen duen arkua.

Zit.: ño! Gaur sálatxu andidxe dako! (M-d)

salabardea; salabordie (B-a); sarabardie (M-d)

Def.: ad. “G. salabardear”. Sarabardoarekin arraina enbarkatu.

Zit.: sarabarditen gausela (M-d)

salabardo (O-b) - salabardua (L), salabardu (E-jf, O-b), salabardo (A-ja); salabordo (B-a-j) - salabordue (B-a-j); sarabardo (M-d) - sarabardue (M-d)

Def.: iz. “G. salabardo, zalabardo”. Trainetik arraina hartzeko tresna.

Entz.: E-jf: salabardoarekin enbarkatzen da errezen. Bermiarrek guk baino gutxiago erabiltzen dute salabordoa.

Zit.: da, suk etxate su igual ba otasaspi salabordo, etxa otasaspi! / e! kórridxen ibil gari, aprobetxa txagu ba dosena-erdi salabordo irasi iñdxasku-ta (B-j) / listo salabardu! [boltsa ipintzen denean] (O-b)

Dok.: Azkue. «SALABARDO (B, ..., Gc, L), redeño, utensilio de pescadores, bolsa cónica pendiente de la punta de un palo : épuisette ou haveneau, petit filet conique des pêcheurs, placé à l'extrémité d'un bâton.»

salazoi - salasoye (B-a, M-d), salasoyek (B-a)

Def.: iz. “G. salazón”.

Zit.: ónek ee esu ikusi egunoo.. barrillek e salasoikuek? (B-j)

salba (O-b [bá]) - salbí (O-b)

Def.: iz. “G. salema. F. saupe. I. saupe. L. Sarpa salpa”. O-b: besiguaren antzekoa baina bastoa. v. bedarjale.

Entz.: O-b: atrapatzen da orain ere. Hori normalean haitzean ibiltzen da, haitz-bazterrean. Itsaso hauek-eta botatzen dituenean kanpora ematen du eta grak! atrapatzen da.

salbabida (M-d), salbabide (B-a) - salbabidie (M-d), salbabidak (M-d, O), salbabidek (A-ja, B-a)

Def.: iz. “G. salvavidas”.

salbario - salbario (A-ja); salbaidxo (B, M-d) - salbaidxue (B-a-g, M-d), salbaidxu (E-jf)

Def.: iz. “G. araña. F. grande vive. I. greater weever. L. Trachinus draco”. A-ja: “salbario”. Salbario da erdera eta euskera. v. saburdin, salbeu.

Entz.: M-d: sua sartzen badu mina kentzeko amoniakoa eroaten dute batzuek. Niri zigarroarekin egin zidaten erre bertan. Entzutea daukat bere gibela igurtziz gero mina kentzen duela. Arrain gozoa da.

Dok.: Azkue. «SALBARIO (B-b-mu), traquino, pez de carne fina y sabrosa, con aleta dorsal venenosa : vive vipère, poisson à chair délicate et savoureuse, possédant une nageoire dorsale dangereuse. (V. Saburdin.) = La fantasía de algunos escabecheros ha puesto recientemente á este sabroso pez el pomposo nombre de “salmón de mar”. La fantaisie de quelques fabricants de conserves a appliqué récemment à ce poisson estimé le pompeux nom de “saumon de mer”.» / Anasagasti. «Salbaijjue, 1. Trachinus draco; Araña, escorpión. 2. Trachinus vipera; Araño, faneca brava.» / Anton Perez. «salbaijo (salbaijue) = (Trachinus draco). G. araña de mar, (Sananderen: salvariego). F. vive. I. weaber.»

FRANTSES-SALBARIOA; FRANTZES-SALBAIDXUE (M-d)

Def.: iz. “G. faneca brava”? Lat. Callionymus lyra”. Bar.: salbario frantses.

SALBARIO FRANTSESA; SALBAIDXO FRANTZESA (B-o, M-d)

Def.: iz. “G. faneca brava”? Lat. Callionymus lyra”. M-d: salbarioa baino buru zapalagoa, zakatzean su bi dauzka.

Entz.: M-d: ez du ematen hainbesteko minik. Ez dugu jaten.

Ez: B-a

salbeu (O) - salbeue (O-b)

Def.: iz. “G. araña. F. grande vive. I. greater weever. L. Trachinus draco”. v. saburdin, salbario.

Zit.: kontus e? salbeue dator-da (O-b)

saldu (A-ja - B-a - M-d [dú], E-jf, L-pj, O-b)

Def.: ad. “G. vender. I. to sell”. Ant.: erosi.

Zit.: gero ónek salduu sirenen, ein siren motór barrik (A-ja) / onék arrañe enbarka, da an due arrañe saltzien / pellikadie, diskusiñue, arrañe saldu, dana éuskeras / Akanak saldu sauen baye auntxepe badeus, Bermioko arrasteruk ongo dis e.. ogei bepai / oin dana saltzin da, danak balidxo deu [arrain mota guztiak] (B-a) / arrañe saltxi-san du Kijoyen / da arrañe saltxin dxute-san garie.. Kijoire (B-j) / da asala kenduta saldu itxen san Ondarrun [garda] / da okitxebien atrapa ta gero bixirik, bustenetik amarra, da uretan okitxe bin bixirik, da andrak esate binin ba: “atara bat edo bi saltziko”, ataratebien, asala kendu ta sáltze san / arrañe saltzeko Jijoira gedxau sáltze san e? (M-d) / beratzi mille kilo, atune, saldu gendun e Avilesen / merké saldu dabe / saltzen dxun, dee, ia, au saldu de, setenta pesetas da ochenta pesetas daa, cien pesetas asko botata / normalin bádeu arrañe, amen baiño karutxuau saltzen da Avilesen / Euskal Erria Bermiora saldu de (E-jf) / auxe saltzen da / atrapa, ekarri, saldu es, eta ittosoa bota (O-b) / Sananderren-da ondo saltzen da ori (O-p) / amen estau balixo bañe or ondo saltzen da (O-z)

salgai (M-d [sál])

Def.: adv. “G. en venta”.

Zit.: bapora sálgai dau (M-d)

salida (M-d), salide (B-a) - salidie (B-a-j, M-d), itxasorako salidie (M-d)

Def.: iz. (Euki, egin). “G. salida a la mar. F. erre. I. way”.

Zit.: áuntxe daku salidie (B-a) / da káso baten ba San Pedro áurrin imingu salidi itxen dule (B-j) / salidi nortin eiñ dxe, sei mille / erresaki ote senien e saliderako-ta, koderie edoo espriñe emote san (M-d) / da gero galerna ata [atara], da amen e “banderi ipiñikou, estou ipiñiko, sali(d)i eingo ra” (O-p)

saliu (M-d) - saliue (M-d)

Def.: iz. M-d: neskatila eguenetan kobratzen joaten zen papera, zapatuetan joaten zen bere bila kofradiara. Arrainaren kiloak eta prezioak daude bertan, kofradian pagatzen zioten. v. longanado.

Ez: O-b

salmoi (B-l - M-d [mói]) - salmoya (L), salmoye (B-a-l, M-d, E-jf)

Def.: iz. “G. salmón. F. saumon. I. salmon”. v. itxukin.

Entz.: E-jf: Elantxobeko moilatik atrapatu du batek orain hile bi-edo, zortziehun gramokoa-edo. Gutxitan ikusten da baina neuk ere atrapatuta daukat birritan-edo.

salmuera (M-d) - salmuerie (M-d)

Def.: iz. “G. salmuera”.

salta (B-a - M-d [sál]) 1.

Def.: ad. tr. (Arrainak, enbarkaziora, herrira...). “G. saltar”.

Zit.: ARRAINAK: gixonak an e, ikusten ia sáltaten badau atunen batek edo / e! an salta dau átzien / an! salta dau atunek! Dxaten datos sáltaten (B-a) / ataluk salta eitxen dau, aidin saltaten dau / sergeri da, salta barik otorten da, sarritxen ubilka / e lagune dxuten da amen, ukusten e, ukusten badau arrañe, sáltaten edo (M-d) ENBARKAZIORA...: tak! atraka, neuk saltateko batel batera (B-a) / errosidxu dau, esaten du kasu baterako salta enbarkasiñora, da txikotak eta bustitxe / eskillarara gus e saltateko barrure edo / orduen, sáltate ban lagun batek, bertara baporera, da bertakuk saltate ban, beste baporera [konpañean] / orduen, enpatxaten sin kasu baterako enbarkasiño bi- iru, da, sáltate bien enbarkasiño batetik eta bestetik enpatxu euen batera / sáltateko bertara islara, lesteko mandatik obeto dau / baré on eskero edonondik sáltaten da [Izarora] / atraka eskillarara saltateko / or allega giñen portura, amarra ta ortik amendik eta, sálta gendun errire / árek batel sarrak okitxe binak e, sáltateko, atrakateko-ta (M-d)

salta (M-d [sál]) 2.

Def.: ad. Mek.

Zit.: topera allegate senin a- an bótate banin bapora tópien, sáltaten tzonin seguridadiek, seguridadi saltakeran an eitxen tzoen gero, sélla (M-d)

saltaka (B-a - M-d - E-jf [sál], O-b); saltoka (L-pj, O-b-o)

Def.: adv. “G. saltando”.

Zit.: da gero arrañe asten da sáltaka bertán, argire / ametik amar millen ba atune politxo on da, sáltaka-edo / sáltaka du a. Ordun bota (B-a) / atune sáltaka dauenin. Edo simarroye saltaka dauenin, ori da, sardie (M-d) / an daos atunak saltoka ta (L-pj) / aur da! saltaka-saltaka (O-b)

salto - saltua (L-pj), sáltue (M-d)

Def.: iz. (Egin, emon). “G. salto”. Arrainaren edo enbarkazioaren saltua.

Zit.: surusgorie, esatiles arrañen e sáltu edo, ori da, ubilladie / da jenteye ba, lagunak ukusten badauie arraiñen sáltorik edo, onek e pikeko kañaberakas / da, saltun baten, botaten dau ba, ol bitxartetik okiñdxauen e, ori, estopie / egualdi berdi edo eskasa badau, ba sáltukas da eitxen da arrañe, ill / ardorin sues, da, sáltuk emoten baporak bun! itxen dau (M-d) / seuk- salto eitteko liorretik bajorea (O-b)

saltxaio; saltxaidxo (B-a-j, M-d) - saltxaidxue (B-a-j, M-d) 1.

Def.: iz. (Arma). Hoberik ezean “saltxaio” proposatuko nuke idazteko. M-d: mare bizietan urabehera dagoenean, korrenta beherantz datorrenean indarra daukanez barran armatzen den manejada. v. sarrantzi, trapolatu.

Zit.: abe saltxaidxo andidxe dau (B-a) / olako saltxaidxorik! / abe ser dau amen saltxaidxu ba! (B-j) / marie, beras dunien, barrán armaten da saltxaidxue (M-d)

Ez: O-b, sakarra, ittosu sakarra da gaur.

Dok.: Ortuzar. «Saltzaidxo. Mar de fondo; lío, cuestión intringulada.»

saltxaio; saltxaidxo (M-d) - saltxaidxue (M-d) 2.

Def.: iz. (Arma). “G. lío”. v. mazi 2, mazamorra 2.

Zit.: an arma daue saltxaidxue (M-d)

samora. Ik. aparidxo

San Antonio bendito, echa otro bonito, aunque sea txikito (M-d); San Antonio bendito, dame bonito aunque sea txikitxu, sarri-sarritxu (B-Benito)

Def.: e. gutxi atrapatzen zenean egiten zen erregutua. Antzinako kontuak dira arrantzaleek dinotenez.

sanbonbo (M-d) - sanbonbue (M-d)

Def.: iz. Cfr. aljiba. M-d: batelak barruan daroan biberoa ezkira-eta bizirik edukitzeko.

Entz.: M-d: Mundakan beti erabili dira, Bermeon inoiz ere ez eta Elantxoben ere gutxi. Oraintxe ere badaude.

sanbrus (L-l-pj) - sanbrusak (L-j-pj)

Def.: iz. kazako aurreko botabera txikiak. v. botabera txiki, pertxa txiki, tanganillo, tango, txerkio.

sanbullo (O-b) - sanbullu (O-b)

Def.: iz. ardora hobeto ikusteko txikotarekin amarratuta aurretik botatzen zen harria. v. bala.

sanja; sáiñdxa (M-d), sáiñdxe (B-j-p) - sáiñdxie (B-a-j, M-d)

Def.: iz. (Egin). “E. txanda”. M-d: itsasora egiten den egun batzuetako buelta, lau-bost, zortzi-hamar.

Zit.: sáiñdxi konpletu daku, amar egun edo amabost egun ein bi du itxosun ordun ba bibera asko (B-a) / sáiñdxi iñdxau / sáiñdxi iñdxe datos / sáiñdxe bat eiñdxu, bat iñdxu Vígora.. da béste bat, béste sáiñdxen sartun gari Coruñara / lelengoko sáiñdxi nora ein su? ba Vígora, da béstie? / da oiñ irugarren sáiñdxie ba Bermiora etor garie (B-j) / lau-bost egunegas, ba saiñdxa bat eiñdxe otor gara (M-d)

Ez: E-jf, maria.

Dok.: Azkue. «Sanja (B-l-m-ond, BNc, Lc), turno, tour. (D. fr. change.) = Se pronuncia con la J francesa. On le prononce avec le J français.»

San Pedro (M-d, E-jf-s), San Pédruek (M-d), San Pedruk (E-jf, O-b)

Def.: iz. antxobatako kosteraren amaiera markatzen du. M-d: Mundakako jaiak.

Zit.: San Pedro bueltan (E-s) / ein San Pedruk eta urten gendun, illén batin (E-jf)

SAN PEDROTXU (M-d)

Def.: iz. San Pedroren hurrengo eguna.

SAN PEDROTXUTXU (M-d)

Def.: iz. aurrekoaren hurrengo eguna.

San Rokeak; San Rókiek (B-a, M-d)

Def.: iz. San Rokeko jaiak.

Entz.: M-d: antzina kostera erdia izaten zen hemen. Orain Andramariak dira. Orain San Rokeetan ez dago etxegunik.

Santa Ageda (M-d)

Def.: iz. Santa Ageda eguna.

Entz.: M-d: itsasora joaten da.

Santa Katalinak; Santa Kataliñek (M-d)

Def.: Santa Katalinako jaiak.

Entz.: M-d: loietan beseguak erre eta gisadoa-eta.

santiagito (M-d) - santiagitu (E-jf), santiagituek (M-d)

Def.: iz. “G. cangrejo moruno?” M-d: errekako langostinoaren antzera egiten du. v. kaskarratoi.

Ez: B-a

santza (L-pj) - santzia (L-pj), santzak (L-l-pj)

Def.: iz. “G. gaviota”. v. itxastxori.

Dok.: Azkue. «SANTZA (B-el), una gaviota ó ave marina de las mayores de nuestra costa, de hermoso plumaje y figura gallarda, llamada por algunos gallo de mar : certaine mouette ou oiseau de mer de grande taille, qui fréquente notre côte; son plumage est beau, et son port superbe; quelques-uns le nomment coq de mer.»

sapalo (B-o, M-d) - sapalua (M-d, L-pj), sapalue (B-l-r); sabalo - sabalu (O-b); txabalo - txabalu (E-jf)

Def.: iz. Dimasek latxa baino ilunagoa dela dio; Bermeon, berriz, arrain bera zela esan zidaten eta latxie barik eurek sapalue esaten dutela. M-d: sardinaren antzeko arraina, txikiagoa. Tripan eskua pasata arantzatxuen modukoak topatzen zaizkio. Latxa baino ilunagoa da. E-jf: tripa zapala dauka eta atzean azpian espia. Parrotxaren tipokoa izatez. v. latxa.

Entz.: E-jf: Burdeosera joan karnata egiten eta parrotxa egin beharrean igual askotan “e! hau dena da txabaloa”. Biberoan ez du aguantatzen, hil egiten da.

Dok.: Anasagasti. «Sapalue, Kolaijjue; Alosa alosa, Sabalo. Lenguaue, Sapalue; 1. Solea solea, Lenguado. 2. Buglossidium luteum, Acevia.» / Anton Perez. «sapalo (sapalue) = (Alosa alosa). G. sábalo. F. alose. I. shad.»

sapatillo (M-d) - sapatillue (M-d)

Def.: iz. M-d: itsasoko txori beltza, braia baino apurtxu bat txikiagoa.

Entz.: M-d: atun-kostera azkenean sarri ikusten zen kostan. Arrainaren gibelarekin eta ganaduaren birikiarekin atrapatzen ziren aparioekin, jateko. Eskastu egin da hori ere, ikusten dira oraintxe ere baina gutxi.

sarabardo. Ik. salabordo

sarabardie. Ik. salabordie

saratan (B-p, M-d); saratas (B-p)

Def.: adv. M-d: marka bat kikuka dagoenean, ikusi ez-baian. B-p: bai agertu ez agertu.

Zit.: ámen ingirun.. urteten dau olan tak! saratas aulan saratas, orrek kasetiorrek (B-p)

sarbaist (O-b) - sarbaiste (O-b)

Def.: iz. O-b: sarboa eta buztanbaltzaren klaseko arraina.

Entz.: O-b: buztanbaltza baino finagoa da.

Dok.: Azkue. «ZARBASTA 2º (B), un pececillo de mar, un petit poisson de mer.»

sarbo (O-b) - sarbú (E-jf, O-b)

Def.: iz. “G. sargo”. v. muxoi.

Dok.: Azkue. «ZARBO : 1º (B-l, G), un pez marino, vulg. mujarra : un poisson de mer, queue-noire?.»

SARBOTAN (L-pj)

Def.: adv.

SARBO GORRIDXE (E-jf)

Def.: v. muxoi gorria.

sarda (B-a - O-b [dá]) - sardé (A-ja), sardia (L-pj), sardie (B-a-j-m, M-d), sardí (E-jf, O-b), sardak (B-j, M-d, L-j, O-b)

Def.: iz. gehienetan atunagatik entzunagatik, esan zidatenez, tximinoiagatik ere esan daiteke, tximinoi multzoa adierazteko. M-d: saltaka dagoen atun edo zimarroi multzoa. B-a: eguraldi ona dagoenean saltaka dagoen atuna. L-pj: “saltadera”. Itsas-gainean saltoka ikusten diren atunak.

Zit.: beitu selakoo sardi dauen, irikitxen dau sardie! / setan dus áurrera? ba ikusteko, sardak ero sáltoren bat ero / e amen sarda batera gues, sarda batera gues! [radiotik] (B-j) / ámen lokalise dot sardá bat [tximinoiena?] (B-a) / sarda batzuk eon sin atzo or (O-b)

Dok.: Azkue. «SARDA : 2º (B-l-ond, L-zib), manjúa, aglomeración, banco de anchoas, sardinas, etc., en alta mar : banc, agglomération que forment certains poissons comme les anchois, les sardines, etc., dans la haute mer.» / Anton Perez. «sarda (sardié) = Atuna eta honelako arrain handien multzoa itsasoan. (Banco de peces, cardumen).»

ATUN-SARDIE (M-d); ATUN-SARDI (E-jf, O-b)

Zit.: an atun-sardi! (O-b)

ZIMARROI-SARDEA; SIMARROI-SARDIE (M-d)

sardango (M-d) - sardangue (B-a-j-p, M-d)

Def.: iz. “G. charrango”. Trainean zakua formatzeko erabiltzen den palua, kubertatik irteten du. Bar.: txardango.

Entz.: M-d: traina botatzen denean tirak doaz sardangotik erriata. Gero dago beste sardango bat lodiagoa zakua ipintzen dena. Uve bat legez dauka puntan, kortxoaren punta sartzen da eta gero egiten da bihurtu-bihurtu kortxoa bertan, zabalduta formatzen da zakua.

Zit.: bota sardangue! / etxa sardangue! (B-j)

Dok.: Astui. «SARDANGUE es una barra (hoy metálica, antaño de madera con dos “cuernos”, que se apoyaba en el URKULUE y era de quita y pon)» (B3-422)

sardieta (O-b)

Def.: iz. badirudi artikuluarekin ere sardieta esaten dutela, sardieti proposatu nion Boniri eta sardieta erantzun zidan. Arrain multzo txikia. O-b: ur gainean ikusten duzun arrain gutxia, antxoba edo parrotxa edo sardina-edo. Handia blankuri da. O-x: sardieta da zabal-zabal joaten dena, gutxia, gauza hutsa. [Zendoiak “makala” gehitu zion azkenengo definizio honi].

Zit.: an du sardieta bat! (O-b)

sardina (E-jf) - sardini (E-jf); sardiña (M-d, L, O-b), sardiñe (B-a) - sardiñe (A-ja), sardiñia (L-pj), sardiñie (B-a-g, M-d), sardiñi (O-b)

Def.: iz. “G. sardina. F. sardine. I. sardine [txikiak], pilchard [handiak]. L. Sardina pilchardus”.

Entz.: M-d: San Antonioetarako hasten zen kostera, ekainaren hogeita lauan. Uda guztian egoten zen. Badietan atrapatzen zen koipetsu hura orain ez dago. Zaratatxu bat egiten baduzu arin eskapatzen du. L-pj: eskapeko zarata ere estali egiten genuen trapuekin, sardinak sentitu egiten duela-eta.

Dok.: Azkue. «Sardiña (B, G, L), sardina, sardine.» / Anasagasti. «Sardiñie, Sardina Pilchardus, Sardina.» / Anton Perez. «sardiñe (sardiñie) = (Sardina pilchardus). G. sardina. F. sardine. I. pilchard.»

SARDIÑATAN (E-s, L-j-pj, O-b); SARDIÑETAN (B-j, M-d)

Def.: adv.

SARDINATARA; SARDIÑATA (O-b)

Def.: adv.

Zit.: ba amen jun bir banak e sardiñata o, txitxarrota o (O-b)

SAN ANTONIO SARDIÑIE (B-a, M-d), SAN ANTONIO SARDIÑI (O)

Def.: iz. “G. sardina de San Antonio”. M-d: legezko sardina.

Entz.: M-d: koipea dauka, hasi ekainetik eta abuztuaren azkenetararte.

Esakera:

KAZUELA BATEKO SARDINAK, DANAK BARDINAK; KASULA BATEKO SARDIÑAK, DANAK BARDIÑAK (M-d); KASULA BATEKO SARDIÑEK, DANAK BARDIÑEK (M-d)

Def.: e. M-d: erdi nahasteroak-eta diren enbrakatik eta gizonezkoakatik esaten da.

sardina zaharra; sardina sarra (E-jf); sardiña sarra (M-d, O-b); sardin sarra (L)

Def.: iz. “G. arenque”. E-jf: arinkarekin hobeto ulertzen dugu guk. v. arinka.

Dok.: Anton Perez. «sardiñe zaharra = Ik. arenke.»

sardinera; sardiñera (M-d) - sardiñerie (M-d), sardiñerak (B) 1.

Def.: iz. M-d: “las sardineras de Santurse”.

sardinera; sardiñera (M-d) - sardiñerie (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: atun-aparioak maimenaren hurrengo edukitzen zuen kordela, hau baino meheagoa. v. kurrukan.

sardineru; sardiñeru (M-d) - sardiñerue (M-d), sardiñeruek (M-d)

Def.: iz. sardinatan ibiltzen zen enbarkazioa. Bolintxeroakatik dioela esango nuke.

Entz.: M-d: Mundakan sardineru gutxi-gutxi egon da. Santurtzin, Zierbenan eta Bermeon ere nahikoa egoten zen.

Zit.: amen e atxiñe otorte sin sardiñeruek, santursiarrak, da siérbanatarrak / órrek e beti ixen di sardiñeruek, Siérbana ta Santurse [sardinatan dedikatzen zirenak] (M-d)

sardita (M-d), sardite (B-a) - sarditie (B-a-j-l-p, M-d), sardítek (B-a-j)

Def.: iz. “G. anguila. I. eel. L. Anguilla anguilla”. M-d: erdiko hezurra baino ez dauka. B-a: angira baino txikiagoa eta mehetxuagoa. B-l: “anguila”. v. aingira.

Entz.: M-d: kostan, Bermeoko portuan atrapatzen da, basa dagoen lekuan. Mundakan ez da atrapatzen. B-a: portuan ateratzen dira, basa dagoen lekuan. Hemen Bermeon asko. Bilbon asko balio duela diote eta hona etortzen dira. B-r: zenbat euri gehiago sardita gehiago. Hortik errekatik etortzen dira, erreketan hazten dira.

Dok.: Azkue. «Sardieta 2º (B-b), pez parecido a la anguila, sabroso y amarillento : poisson semblable à l'anguille, savoureux et jaune.» / Anasagasti. «Sarditie, Anguilla anguilla, Anguila.» / Anton Perez. «sardite (sarditie) = (Anguila anguila). G. anguila. F. anguille. I. eel.»

sare (B-a-p - M-d - E-jf [ré], L-j-l, O-b-z) - saré (A-ja), saria (L-j-pj), sarie (B-a-j-p, M-d), sari (E-jf [rí], O-b-o-z), sariak (L-j-pj), sariek (B-a, M-d), sárik (E-jf-s, O-b-z)

Def.: iz. (Ala, altza, bota, enbarka, zabaldu). “G. red. F. filet. I. fishing net”.

Zit.: ta ordun eitxen da saré bóta (A-ja) / ba orduen eitxen san atrapa antxobie, da bertan sarin okin uretan, bixirik / nuebomundu da arrañe atrapateko sarin barruen / arrasteru:k e, parejik eta enbarkaten dau sarie, puntálakas da buek enbarkaten dau eskus / imintxen tzu bertan kostadun esta? Sarie alata, da gero saku enbarkaten tzu, bera sarie / baye ori esta atrapaten ámuas, ori dana atrapaten da sarikas / dríban. Ori da, sari bota, da algaretin dau, sari bota-bota-bota ta, musturretik imintxen da txikota amarrata sarie / ara! an due pangie sarie botaten / ati da, bakik da, e sari sabalduteko / korrenta aldera básues eitxen da, sari be, sari be baixutu geidxau, aplasta eitxen da (M-d) / bein sari botaten dosunian (L-j) / sari altza bi'ou te listo gixonak (O-b)

Dok.: Azkue. «SARE : 1º (c), red, filet.»

SAREETARA; SARITA (O-b)

Def.: adv. dribako sareekin. v. driban.

Zit.: nora suse? ta sarita (O-b)

AKULA-SARI (E-jf), AKULA-SARIEK (M-d), AKULA-SARIK (E-jf)

Def.: iz. akulak atrapatzeko sareak.

Entz.: M-d: Elantxoben erabiltzen ziren. E-jf: oraintxe arte erabili dira, baten bat ibiliko da oraindik beharbada. Maila haundiagoa dauka akula haundiagoa da-eta.

ANTXOBA-SARI (E-jf)

Def.: iz. antxobak atrapatzeko sarea.

ARRASTAKO SARIE (B, M-d); ARRASTEKO SARIE (M-d), ARRASTEKO SARI (E-jf)

Def.: iz. “G. red de arrastre”.

BAKAKO SARIE (M-d [bá])

Def.: iz. “G. red de baca”.

DRIBA-SARIEK (M-d); DRIBE-SARIE (B-r), DRIBE-SARIEK (B-o); DRÍBAKO SARIE (M-d), DRÍBAKO SARI (E-jf), DRÍBAKO SARIEK (M-d)

Def.: iz. “G. redes de deriva”. M-d: maila desberdina daukate, normalean hamalau eta erdikoa izaten zen bokart haziarentzat, txikia ez zuen atrapatzen. Azalean egoten ziren. E-jf: antxoba-sarea edo sardina-sarea.

HONDOKO SAREAK; ONDUKO SARIK (E-jf)

Def.: iz. E-jf: mailabakarrak eta tresmailoak.

PAREJAKO SARIE (M-d)

Def.: iz. “G. red de pareja”. M-d: enbarkazio bik daroate erremorkan, luzeagoak izaten dira bakakoak baino, mandak ere luzeagoak dauzkate.

PELAJEKO SARIE (M-d); PELAJE - PELAJIE (B-r), PELÁJIEK (B-r)

Def.: iz. “G. red pelágica”.

Entz.: M-d: norberak gura duen alturan ipintzen dira, arraina hogei brazatan markatzen badu esate baterako hogei brazatan ipintzen dute sarea. B-r: aor ipini, liburua egiten baduzu, pelajeak egiten duela kalte asko. Pelajeak egingo du erre dena.

SARDIN-SARIE (M-d), SARDIN-SARI (E-jf), SARDIN-SARIK (E-jf)

Def.: iz. sardinak atrapatzeko sarea.

Entz.: M-d: Galizian erabiltzen zituzten, baita Elantxoben ere bai. Bermeon-eta gutxi, Mundakan bat ere ez.

ZAPO-SAREAK; SAPO-SARIEK (M-d)

Def.: iz. M-d: zapoak ateratzeko sarea. Maila handiak edukitzen ditu.

Dok.: Apraiz. «Rasco (Sapo sarie)» (I1-192)

saredun - saredune (M-d, O-b), saredunek (A-ja, B-a, M-d)

Def.: adj.

Zit.: auri de sedasue, au. Batzuk esaten dis e saredunek, beste batzuk fitxigas (B-a) / sakue saredune / da, artiek die baitxe, saredunatie, arrasterunak, bóuenak, makallerunak, da, bueno parejie, da boué ta, bákie, orreties saredunek, artiek / ba ote sin e olan e.. saredunek enbarkasiño bi edo iru, asitxuek [Ean] (M-d)

saregile; saregille (M-d) - saregillie (M-d), saregilliek (M-d); saregil (M-d)

Def.: iz. Cfr. erredera. M-d: arrastan sarea josten zuten gizonezkoak. v. erredero.

saregin (B-a, M-d) - saregiñek (B-a, M-d), saregiñie (M-d)

Def.: iz. M-d: sarea josten duten andreak.

Entz.: M-d: bostehun edo seiehun pezeta kobratzen dituzte orduko. Lehen Mundakan bost edo sei egoten ziren, orain ez dago grano bat ere.

Dok.: Ortuzar. «Saregiñe. Mujer que hace o compone redes. Saregiñien. Haciendo redes.»

sare-orratz; sare-orrotz - sare-orrotzak (M-d)

Def.: iz. sareak josteko orratzak, oholezkoak edo plastikozkoak.

sarezko - sareskok (A-ja)

Def.: adj. sarezkoa, sarea.

Zit.: ónetaus batzuk sareskok [otzarak] (A-ja)

sarrantzi (M-d) - sarrantzidxe (M-d)

Def.: iz. M-d: mare bizietan urabehera dagoenean, korrenta beherantz datorrenean indarra daukanez barran armatzen den manejada. v. saltxaio, sarraskeri, trapolatu.

Ez: B-j ez antza.

sarraskeri - sarraskeridxa (L-pj)

Def.: iz. itsasoaren mugimendu zantarra.

Zit.: sarraskeridxa dao [L-pj: mugimendu zantarra dagoenean] (L-pj)

Sin.: sarrantzidxe? saltxaidxue?

sarrastada - sarrastadie (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d: arrainak beheranzkoa hartzen duenean. v. txirristada.

sarrau - sarráu (A-ja)

Def.: iz. “G. carraspio, serrano”. Bar.: txarro. A-ja: “serrano, carraspio”. Zapaltxuak dira. v. karraspio.

Entz.: A-ja: lulen tartean, kostan koxten da.

sarta (B - M-d [tá]) - sartie (B, M-d)

Def.: iz. M-d: belari ondo elkartuta (enpalmata) ez dagoenean ateratzen zaiona. Trainak ere edukitzen du, ondo ez dagoena lisuan, manuago urteten diona.

sartadan. Ik. sartidan

sartadun - sartádunek (B-r)

Def.: txalupak ezagutzeko ezaugarriak. B-r: belan marka bi edukitzen izan dituzte.

sartida (M-d), sartide (B, M-d) - sartidie (B-r, M-d)

Def.: iz. M-d: uraren gainean txir! txar! dagoen bokarta. B-r: saltaka dagoenean.

SARTIDAN (M-d); SARTIDEN (M-d); SARTIREN (B-j); SARTADAN (M-d)

Def.: adv. M-d: gauez asmatzen den txir! txar! arrainaren zaratan.

Entz.: M-d: batelarekin egoten ginen isil-isilik, asmatzen genuenean txir! txar! joaten ginen geldika-geldika eta baporari deitzen genion, traina bota eta atrapatzen zen.

sartidaka (M-d)

Def.: adv. sartidako arrainaren mugimendua.

Zit.: arrain sabala da, ba.. sarritxen sartidaka due, sartidaka-sartidaka baye sabál (M-d)+

Sin.: txirtadaka, txirtan (L)

sartidera (B, M-d)

Def.: adv. sartidan.

sartu (O-b); sartún (B-a, M-d, E-jf)

Def.: ad. “G. entrar, meterse”. Ant.: urten.

Zit.: [ITXASORA] ni sartun nai itxosora iru-laurena ir(e)basten (B-a) / [ARRAINAK] itxoso gitxi, bare, ordun sartzin da atxara [barbarina] / atxiñen aurrepe portora sartzi-san disen, ure garbidxau ote-san danin [brekak] (B-a) / ortik sartzen da ori arrañe  [Frantziako mandatik amerikanoa] (E-jf) / lena, on esta ikusten, bañe lena txitxarro asko sartzen sanin ba ubillutan arrañak atrapate sin (O-p) [PORTURA] portora sartún órduko (B-a) / sartun giñen e Bermiora ta ba (M-d) / orresek e goraberak eoten dis, askotan e? ero an sartun ero amen sartun (E-jf) / sartu giñan eguerdirako [portura] (O-b)/ [OSTANTZEKOAK] ostabere sartun amu amen barillen (B-a)

satelite (M-d) - satelite (A-ja), satelitie (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. satélite, navegación por satélite”.

Zit.: baya márkaten deu satelitek, satelites aa márka (A-ja)

segundo (M-d) - segundue (B, M-d)

Def.: iz. M-d: arrastako parejan atzean joaten den enbarkazioa. Cfr. primerue.

seguridade (M-d) - seguridadie (M-d), seguridadiek (M-d)

Def.: iz. Mek. “G. seguridad”.

Zit.: disparue eitxe banin e seguridadi salta, seguridadi(k) sáltate ban asten san ruuuuuu, bapora bótaten, esatiles seguridadie, andik e, amabi kílo edo amalau kilo edo non imintxen tzon ee berak perituek (M-d)

sella (M-d [sé])

Def.: ad. Mek. “G. sellar el perito las calderas”.

Zit.: eitxe ban e, orrek e, seguridadik sarratu, da imintxe ban berak pentzaten dauen e, kapasidadi dakola, arek galdariek, sarratute, da gero eitxe ban sélla. Se makiñistak e igual eitxe bien séllu apurtu, da istutu apur ba gedxau presiño gedxau okitxeko (M-d)

sello (M-d [sé]) - séllue (M-d)

Def.: ad. Mek. “G. sello que ponía el perito en las calderas”. Definizio hau eta aurreko berbarena neuk asmatutakoak dira Dimasek emaniko azalpenetatik. Ez dakit guztiz zehatzak edo egokiak diren.

senaia; senaidxe (B-a) - senaidxie (B-a); sénai (M-d) - sénaidxe (M-d)

Def.: iz. Geo. “G. ensenada. F. crique. I. inlet”. Bar.: senara.

senara (O-b) - senaria (L-pj)

Def.: iz. Geo. “G. ensenada. F. crique. I. inlet”. Bar.: senaia.

Zit.: amen senaran e, Ondarruko senaran, Debako senaran, Orixoko senaran, orretan danetan eoten dana da ori ur-lañu (O-b)

sendagarri (B-j, M-d) - sendagarridxe (B-j-p-r, M-d)

Def.: iz. M-d: trainak buelta guztian, beraunean eta kortxoan, braza erdi inguruan daroan maila lodiagoa. Handik behera meheagoa da sarea. B-p: kortxoaren kontra eta beraunaren kontra ipintzen da. v. malloi, presintxa.

seno (B - M-d [sé]) - sénue (B, M-d), séno txikidxe (M-d) 1.

Def.: iz. Geo. “G. cala, ensenada pequeña. F. crique. I. creeck”. M-d: “cala”; haitz-tartea, golkoa izatea legez txikian.

seno (B-a - M-d - E-jf - O-b [sé]) - sénue (B-a-j-r, M-d), sénu (O-b) 2.

Def.: iz. “G. seno de cuerda, etc.”.

Zit.: ori sénu kóbra (B-a) / isengo balitxe náste bat eitxie.. da, batun trabolin apur bet ee.. trabolin ba- gitxiau, séno gitxiau eukitxeko (E-jf) / beunak-eta oneik eitten dabe amen séno bat ata [trainean] (O-b)

seno - senua (L-j-l) 3.

Def.: iz. harri biren bitarteko senoa piedrabolaren edo tretzaren erdian. v. tripa.

Zit.: senoko arridxa (L-l)

sentidu (B-m, M-d)

Def.: ad. “G. tantear con la mano el aparejo”.

Zit.: e áuntxe sentidu dot! (B-m) / koño, esto sentiten arrañik / atxiñe, ee, tertza bota, da tuntuxetara dxuten san, orduerdi garrenin edo tuntuxetara dxute san, ia sentiten bada beseurik edo papardoripadako (M-d) / apaidxu pítxi ibil biarrin, kordela dabit, obeto sentiten da arrañe-da (E-jf)

señero (B-a-j-p, M-d, E-s, L-l-pj) - señerua (L-pj), señerue (B-a-g), señeruak (L-pj), señéruek (B-r, M-d), señeruk (O-b)

Def.: iz. “G. señero”. Eguraldia talaia eta itsasora urten edo ez erabakitzen zuten gizonak. Cfr. kontraseñero.

Entz.: M-d: Bermeon moilara edo ronpeolasera joaten ziren ze eguraldi klase dagoen ikusten, Mundakan talara edo Santa Katalina puntara. Mundakan bi egoten ziren eta Bermeon lau edo gehiago. Eurek esaten zutena egiten zen. B-r: señeroak egoten izan dira lau. L-pj: bi egoten ziren. Besigu-denboran eta papardo-denboran bakarrik egoten ziren, tretzekin hasten zirenean, gero kanpora. Haien erabakia eztabaidaezina zen.

serberano (L) - serberanua (L-pj); serbano (M-d) - serbanua (M-d), serbanue (B-j-l); sierbano (B-a, M-d) - sierbanue (B-a), sierbánuek (B-a)

Def.: iz. M-d: aurreko bela bat. B-a: aurrean ipintzen dena. L-pj: bela txikina.

Entz.: L-pj: haize asko dagoenean ipintzen den bela da hori. Orain usa ere ez hori.

Zit.: serberano-bete.. aixe rao (L-pj)

Ez: E-jf

Dok.: Azkue. «Serberano (B-b-l), cierta vela pequeña, certaine petite voile.»

sergera - sergerie (B-a-j-m-r, M-d), sergeri (O), sergérak (B-r)

Def.: iz. Juan Franciscok azaldu zidanez eurek bal-bala esaten diote. Eurek inoiz sergeri atun asko saltaka dagoen sardari esaten diote. M-d: saltaka barik ubiladaka-ubiladaka datorren atun edo zimarroi multzoa. Ur larria legez ikusten da. B-l: bandadak. v. bal-bal.

Zit.: e sergerie! (B-j) / txo! Sergeri deu an (E-jf)

Dok.: Anton Perez. «sergera (sergerie) = Atun multzoa itsasoan, sarda antzean.»

serpentin - serpentiñe (B-m, M-d)

Def.: iz. Mek. “G. serpentín”. Cfr. sumariño. B-m: urak hozteko da. M-d: ura hozteko edo berotzeko ere bai.

Entz.: B-m: antzina kaskoaren kanpotik eroaten izan da.

serren (M-d [sé]) - sérrena (M-d)

Def.: iz. M-d: maria erdiaren erdia. Baporetan edo motorretan lehenengo biderrez enbarkatzen zen mutil txikiari ematen zitzaiona.

Zit.: lelengoko biderres enbarkaten sana baporetan edo motorretan edo omoten dxakon sérrena (M-d)

Dok.: Azkue. «SERREN (B-a-i-mond-o-tx), octavo, octava parte : huitième, huitième partie, KANA-SERREN (B-mond), octavo de vara, huitième d'une vare.» «ZERREN : 3º (B-a-mond-mu-o-otx-tx), medida longitudinal, tercera parte de la vara : mesure de longueur, troisième partie de la vare. = Algunos (B-otx, ...) tienen por cuarto, otros (B-mu) por octavo de vara. Quelques-uns (B-otx, ...) le prennent pour le quatrième, d'autres (B-mu) pour le huitième de la vare.»

serrutxo (B-j, M-d, E-jf) - serrutxue (B-g-j-r, M-d), serrutxu (E-jf), serrútxuek (B-a), serrútxuk (E-jf)

Def.: iz. arrain desberdinei deitzen zaiela ematen du, Dimas eta Anagasti batera etorriko lirateke eta beste alde batetik Anton Perez, Frufruna eta Rafael. Dimasek irudiak ikusikeran behin Sarda sarda-ri aginsorrotza deitu zion, beste behin haginzorrotzaren antza zeukala esan zuen eta beste behin Euthynnus alletteratus-i deitu zion. Juan Franciscok “listado”-ari ezeze beste arrain bati ere hala deitzen dio antza. 1. “G. listado”, Katsuwonus pelamis. Juan Franciscok Muus eta Dahlström-en liburuko Katsuwonus pelamis-egatik merkea zela esan zuen, hirugarren definizioko arrainari kontrajarriz beharbada. B-r: “listado”. B-j: burua handiagoa dauka haginzorrotzak baino. Kilo batekoak ere badauzkazu eta zazpi kilokoak ere bai baina guk ateratzen izan dugun normala hiru kilo, kilo bi eta erdikoa izan da. Bost kilokoa denean, ño! serrutxo handia. 2. 1. “G. bonito del sur”, Sarda sarda. Uste dut José Antoniok ere Armintzan honi serrutxo deituko liokeela. M-d: haginzorrotza. 3.? Juan Franciscok Muus eta Dahlström-en liburuko “bonito”, Sarda sarda-gatik, serrutxo karuaren tipoa daukala esan zuen. Beste batzuentzat hau haginzorrotza izango litzateke. Kontuan har bedi haginzorrotza berak ere ezagutzen duela eta neuk esan ondoren bien artean dudan-edo jarri zela. E-jf: orain, urteetan beste klase bat ateratzen da hemendik lestetik, Frantziako mandatik. Haragia zuri-zuria dauka, jateko gozoagoa da eta bostehun pezeta eta seiehun pezeta kiloa pagatzen digute. Trainarekin ateratzen dugu, makina bat ordu galdu ditugu horrexeri segian-segian. Sasoi batzuetan egoten da gehiago hori. Kilo bitik hiru kilora izaten da normala baina hiru, lau, bost kilokoak ere badaude. v. haginzorrotz Dimasentzat. Txermol (O).

Dok.: Anasagasti. «Serrutxue, Aginzorrotxa; Sarda sarda, Bonito del sur.» / Anton Perez. «serrutxo (serrutxue) = (Katsuwonus pelamis). G. listado. F. bonite vraie, bonite á ventre rayé. I. skipjack.»

SERRUTXOTAN (E-jf)

Def.: adv.

Entz.: E-jf: Aljecirasera birritan joan gara serrutxotan.

sextante; sestante (B-a, M-d) - sestantie (B-a-j-p, M-d)

Def.: iz. “G. sextante. F. sextant. I. sextant”. M-d: altura hartzekoa.

sierbano. Ik. serberano

siesko erropa - siesko erropi (O-p), siesko erropak (O-b)

Def.: iz. “G. encerados”. Euritik babesteko erropak. Askotan zintetan sisko erropi esaten dutela dirudi, guztiz zaila da batzuetan e entzuten den jakitea. O-z: “ropas de agua”. v. entzado, entzaro, entzerauak, entzerazko erropak.

sigueñal. Ik. subiñal

sikatu (B-a, M-d, O-b); siketu (A-ja, B-j, E-jf)

Def.: ad. (Arrainak, sareak, trainak, kordelak...). “G. secar(se)”. Cfr. arsikatu.

Zit.: kordela siketuteko / da dakosu ba amabostan-ero siketuten [itsukia] (B-j) / atxiñe dxaten sin orrek, e: igiri, da sikatu [mielgak eta tollak] / arinka sikue, ori da sardiña andidxe sikatute / momie. Ori sikatuta dxaten san / beste batzuk eitxe bin sikatu, da sikatu ta gero enbarka baporera, da gero etxadi ein / ori tínti usa da, lebatzetako kordelak e, sikatuteko / da errekaixi ote senin ba budxak atara sikatuteko (M-d)

sikuta (M-d) - sikutie (M-d)

Def.: iz. hirurogei braza baino gutxiagoko ura.

Zit.: semat sikuterau, due iñdxarra ba, olatuk iñdxar andidxau artzien / korrontak erun gaitxus sikutera / égun bárrure básues ba sikutera gues (B-a) / da ordun sues ba bertan ba, arek eta ogei brasa ur atrapa arte. Sikuterarte sues bertan (B-p) / igual ee.. sikutara eruen e korrentak (M-d)

SIKUTAN (M-d); SIKUTEN (A-ja, B-a-j-p, M-d)

Def.: adv. M-d: kostan hirurogei brazatatik barrura.

Zit.: non ibil sara ba? e sikuten [kalan barik] (B-j) / portu txikitxu bat, bera sikutan lotzen da dana [Ea] (M-d)

sinfin - sinfiñe (B-m) 1.

Def.: iz. Mek. “G. sin fin”? Lemarekin zerikusia dauka. B-m: lema mugitzeko horrelako ezpata bat. Barruan engraneak edukitzen izan dituenez hauek lema mugitzen izan dute. B-j: atzean eroaten du, rodamientoa dauka barruan errezago egiteko batera eta bestera.

sinfin (M-d [fín]) - sinfiñe (B-m, M-d) 2.

Def.: iz. “G. sin fin”. Aparejo reala aipatu nion Dimasi eta hori ere sinfiñe dela erantzun zidan. M-d: gauza pisutsuak-eta altxatzekoa. Pistoia ateratzeko kasu baterako, motoi bat izatea legez burdinazkoa baina hirukoa edo laukoa eta txikotarekin barik katearekin erabiltzen dena.

singa (M-d [gá]); singé (B-a)

Def.: ad. “G. singar”. Cfr. zia. Bar.: dzingan egin. M-d: abante egin beharrean, aurrerantz enbarkazioa.

Zit.: txo! Singeten be-stakixu ainbeste urteko mutille? (B-a)

SINGAN (L-pj); SINGÉN (B-j)

Def.: adv.

singa-leku; singa-leko (M-d) - singa-lekue (M-d); singe-leko (B-a) - singe-lekue (B-a-j)

Def.: iz. singatzeko lekua, enbarkazioak atzean daukana erramua sartzeko. Bar.: dzinga-leko.

sirena (M-d) - sirenie (M-d), sireni (O-b)

Def.: iz. (Jo). “G. sirena”. O-b: esan egiten da sireni, baina turrune jeneralean. Ondarroako berba turrune da. v. turrun.

Zit.: lena jote san sireni amen (O-b)

sirri-sarra - sirri-sarria (L-j-l), sirri-sarri (E-jf, O-b-z), sirri-sarrak (E-jf, L-j, O-b) 1.

Def.: iz. trainean beraunetik aurreko txikotera edo eskuko txikotera doan txikota. v. trenpa, trenpako txikot.

sirri-sarra (M-d) - sirri-sarrie (B-a-j, M-d) 2.

Def.: iz. M-d: trainean sarea zarratzeko atzean edo aurrean berauneraino doan txikota. Artearen kalaua baino zeozer gutxiago dauka. B-j: txikoteko mandan edukitzen du zakua ipintzeko, sardangora doa. v. zakuko txikot.

Oha.: ez dakit Dimasena eta Julianena guztiz bat datorren, bien artean bat hartu behar izanez gero Julianek trainaren berri hobeto dakiela esango nuke nik. Dimasenak badirudi Elantxobe, Lekeitio eta Ondarrokoarekin bat datorrela gehiago.

sisangre (O-b-z), sisangra (O-b) - sisangri (O-b-p-z)

Def.: iz. “G. pez plata, pejerrey. L. Atherina hepsetus eta Atherina presbyter”. v. abotx, abux, mutxarri.

Entz.: O-b: ez dauka odolik baina jaten gozoa da. Sananderen-eta horrexetan dedikatzen da lehorreko jendea, tabernetan tapetan ipintzen dituzte. Errio honetan asko egoten zen baina inor ez zen dedikatzen hori atrapatzera.

SISANGRETAN (O-p)

Def.: adv.

Zit.: sisangretan ibiltten dis (O-p)

SISANGRATARA; SISANGRATA (O-z)

Def.: adv.

Zit.: goasen sisangrata! (O-z)

sisga (M-d [gá]) - sisgie (M-d)

Def.: iz. “G. sirga”. Los barcos en la mar y su maniobra en puerto liburuko 54. orrialdeko irudian “sirga” txikota. M-d: “sisga”. Merkanteetan amarratzeko erabiltzen den txikot bat, bola bat edukitzen du. Barkura botatzeko edukitzen dute eskutan Santurtziko amarradoreek-eta.

Ez: B-j

situa

Def.: ad. “G. situarse”.

Zit.: dékakas situate siñen (M-d)

situazino; situasiño (M-d) - situasiñue (B-j-p, M-d); situasiñoi - situasiñoi (O-b)

Def.: iz. (Emon, hartu). “G. situación”.

Zit.: gaur situasiñu emoten tzuye (B-j) / se situasiñoi dakasun / situasiñoi emoteko aparatu / bañe igual oker emote'otza- situasiñoi / da guk e, es eban emoten situasiñoidik [beste enbarkazio batek].. kaguen dies! nundita? (O-b)

situazinoko argiak. Ik. argi

sobre freno (M-d)

Def.: adv. M-d: makinillaren frenoen pentzura.

sobrekarter - sobrekarterra (B-m); sobrekater - sobrekaterra (B-j)

Def.: iz. Mek. B-j: karterraren gainekoa. B-m: “es el bloque de arriba”.

soia; sóidxa (M-d), sóidxe (B-a) - sóidxia (M-d), sóidxie (B-a-g, M-d), sóidxi (E-jf), soidxek (B-a) 1.

Def.: iz. aparioak kaela ez markatzeko kostaduan ipintzen den ohola. v. liñaba.

Dok.: Azkue. «SOIA : 1º (B-b-mu), pieza de madera que se coloca sobre el borde de una lancha para evitar que la rozadura del aparejo la lastime : pièce de bois que l'on installe sur le bord d'une barque de pêche, pour éviter le frottement des filets et autres engins de pêche. (V. Taresta.)» / Ortuzar. «Soidxe. Tronco despellejado de fresno, como de 60 cm. de largo por 20 de diámetro, sobre el que colocado a la borda deslizan los aparejos de pescar merluza.»

soia; sóidxa (M-d) - sóidxie (M-d) 2.

Def.: iz. (Euki). “G. calva”. Gaur egun “¡vaya cartón que tiene!” esaten dela dio. Bermeon ere esaten da soidxie.

Zit. soidxi dakosu / orretako soidxie (M-d)

Dok.: Azkue. «SOIA : 2º (B-mu), calva, calvitie. SOIA EDERRA (B-mu), hermosa calva, belle calvitie.» / Ortuzar. «Soidxe labaná. Calva. Buruko soidxe. Calva.»

soka (B-a - M-d [ká], O) - sokie (B-a, M-d), sokí (O-b)

Def.: iz. M-d: kontramaisua, horrela deitzen diote euskaldunek. v. kontramaisu.

Ez: B-j

sokaide (M-d) - sokaidie (M-d), sokaidi (O-b-o)

Def.: iz. M-d: “socaire”.

Zit.: an e sokaiderik estaueles, mendidxek asau, ba, Abran dau e total aixe asko (B-a) / an e, sokaidi itxen deles, elixik eitxen daueles sokaidie ba bertan e eguskidxe artzen, dxuten giñen / amen, negun oten di enbarkasiñuek, e, negu eitxen o sea, sokaidi dau or / tximinoitxatik eta- galarrena-edo ekarri eskero bertan e- sokaidera sártzeko-ta / sokaidien saus (M-d) / goasen ara sokaidea! (O-b)

sokale (O-b) - sokali (O-b), sokalik (O-b); sokala (B-g, M-d, E-jf, L-pj) - sokalia (L-l), sokalie (B-a-g-j, M-d), sokali (E-jf), sokálak (A-ja, B-g-j, M-d, E-jf)

Def.: iz. M-d: atun-aparioan maimena eta sardineraren ondorengoak. B-a: maimena eta kurrukana baino mehetxuagoa; hamarrekoa, hamabikoa, hamalaukoa.

Entz.: M-d: atunetan erabiltzen zen sokala mehea, hamazortzikoa, hogeita batekoa, hogeita laukoa eta hogeita seikoa-eta egoten ziren sokalak. Puntakoa hamaseikoa edo hamazortzikoa izaten zen, meheena. E-jf: antzina erabiltzen zen, guk pita erabili dugu beti.

Zit.: ogetasaspiko sokali ekarri (B-j)

Dok.: Azkue. «SOKALE (Bc), cierta parte del aparejo para pescar merluza, certaine partie de l'engin à pêcher les merlues.»

soko (M-d) - sokua (M-d, L-pj), sokue (B-a-r, M-d)

Def.: iz. M-d: belako enbarkazioek palua sartzeko edukitzen zuten ohol lodi bat ziloarekin.

Dok.: Azkue. «Soko : 2º (B-mu), depósito en el centro de la lancha, sorte de dépôt au milieu de la barque de pêche.» / Astui. «Carlinga del palo: SOKUE» (I7-191)

sol con barbas, mendebal con aguas (M-d)

Def.: e. alban eguzkiaren bizarrak, izpiak ikusten direnean esaten da.

soldata (E-jf) - soldati (E-jf)

Def.: iz. E-jf: barruan zenbat lagun gabiltzan esateko [partilari begira izango da].

Zit.: ogei soldata gabis (E-jf)

sol y moscas (B-a, M-d, O-z)

Def.: e. “G. sol y moscas”. Eguraldi ederra.

Zit.: se egueldi dakasu? ta, sol y moscas (O-z)

sonar (B-p [nár]) - sonarra (B-j, M-d, E-jf, L-pj)

Def.: iz. “G. sonar”. B-j: lehen sondari sonarra deitzen zioten.

Entz.: M-d: hemen ez da urte asko hasi zirela, hamar bat urte-edo izango da.

sonda (B-a - M-d [dá])

Def.: ad. “G. sondar”.

Entz.: M-d: lehen kandelero bat amarratuta txikota erriatzen zen hondora zenbat braza dauden jakiteko.

Zit.: sondi imiñitxe da, sondaten da momentun baye, len e, “sondá ein bi du” (M-d) / gero orduas dxundakun sónda (E-s)

SONDÁN (M-d)

Def.: adv. sondan, sondatzen.

Zit.: a sondán dau, sondaten dau, sondan dau (M-d)

sonda (B-a - M-d [dá], L-pj, O-b-z) - sondia (L-pj), sondie (B-a-g-j, M-d), sondí (O-b-z), sondak (B-j-p-r, M-d)

Def.: iz. (Egin, erria, hartu, ipini). “G. sonda. F. sonde. I. sounding”. v. ubaroi (sakonera).

Entz.: B-j: lehen sonarra deitzen zitzaion.

Zit.: TRESNA: se noberak ukusten dau arrañe sondan, da imintxen tzo beren alturen / gaur sondataus / oin sondakas eitxen tzu / gaur sondak markaten tzu se alturetan datorren arrañe (M-d) / eseuales sonda eletrikarik (L-pj) OSTANTZEKOA: áurdun aste-san disen danak, bota-ta, baye sondak eiñdxe, ure topata (B-r) / batentzako asko, astun. Da seitxik e igual itxe-san su egunin lau sonda-edo (B-a) / eitxen gendun kala arridxe topa, sondias / sondie errie ondora ta ala ta gero brasie / etxa- errite bin sondie / imiñi sondie / tóngan plántata bakotxa beran sondak eiñdxe / au imintxen sunin éguen, beren nórtin saus, uré artun, sondi artun, da listo / bay len, dxuten siñin kálara ta lélau sondi itxe san (M-d) / errite san sondia da ene! sondaripes, koño! estao amen sondarik, ño boteran gaos! (L-pj) / se mendixai beatu te, auntxe gas.. ta dakixu, se sonda dan be / ur meye guk ba sonda txikixe / se sonda dakasu? berroi brasa (O-b) / asten danin e an sus su, kantillan bille ero plaxe galtzen-galtzen da asten danin sondí, e? gora ta bera ta gerua ta ubaroi aundixaua, gerua ta sonda aundixaua, ba momento batetik bestea, dza! abismo moure (O-z)

ESKUKO SONDIA (L-pj), ESKUKO SONDIE (M-d, E-jf), ESKUKO SONDI (O-b); ESKOKO SONDIE (B-a-p, M-d)

Def.: iz. “G. sonda de mano”.

Entz.: kandelero bat amarra txikot bati eta hondora erriatzen zen, txikota markata egoten zen. L-pj: markatuta edukitzen genuen txikota: ehun braza zinta bat, ehun eta hamar morapilo bat, ehun eta hogei morapilo bi, ehun eta hogeita hamar hiru, ehun eta berrogei lau eta horrela joaten zen. Berrehuneko markak zinta bi edukitzen zituen, gero berrehun eta hamar osterabere, berrehun eta laurogei brazaraino.

Zit.: gure sasoyen e eskoko sondi errite-san du (B-p)

sondafonduen (M-d); sondafondun (E-jf)

Def.: adv. (Egon). M-d: azalean sartu eta azaldu dabilena, kaxa bat edo edozer gauza itsasoan dagoena.

sopa de pescado; sopa de peskao (B-j)

Def.: iz. “E. arrain-zopa”. Julianek dio arrain-sopie ez dela erabiltzen, nahiz eta bere ustez euskara garbiagoa izan. Ez dakit artikuludun erabilerarik edukiko duen. v. arrain-zopa.

sorki (M-d [sór]) - sórkidxe (M-d)

Def.: iz. M-d: neskatilek arraina eta ikatza eroateko buruan ipintzen zuten trapua.

sosega (B-a, M-d); sosea (E-jf, O-b) 1.

Def.: ad. (Aparioa). M-d: aparioa jagotzea, gobernatzea arrainak heltzen badizu.

Zit.: Jesus diño, agarra tzo atunek, oneri, itxen (dau) sosega, atxiñen e? / onen misiñu da, berreleko gixonana da, aunek txoridxek ekarri, da eruen, arrañe dauenien - ori bakarrik eitxen dau?- bai, bai, e! da beran apaidxue sosega, berrelekue (B-a) / sosega ori arrañe! / ño! Sosega gero! [arrain hazia edukikeran] (M-d) / jun arren berutz [izurdak], estabe atrapaten eudak arrañik eta esin sosea ixaten dabee.. bai, altzateko gorutz [Boniren adibidea beste definizio zabalago baten sartuko litzateke] (O-b)

sosega (M-d) 2.

Def.: ad. M-d: bere lekuan gelditu korrentak-eta eroan barik.

Zit.: e onek bálsik estau sosegaten da igual alá eingu (B-j) / tertza(k) bota ta korrentasu badau ba “esta sosega”, igual eruen (M-d) / txo! esin isen guu sarí sosia da ondurarteko dxun dasku (E-jf)

soziedade; sosiedade (M-d) - sosiedadie (M-d)

Def.: iz. armadoreek euren artean eginda daukaten elkartea erremorka pagatzeko eta abar.

sotapatroi (B, O-b) - sotapatroye (B, M-d, E-jf), sotapatroi (O-b)

Def.: iz. “G. sotapatrón”. M-d: bigarren patroia, patroiari erlebua hartzen diona. Erkide bat izaten da edo mutil bizkor bat. E-jf: erlebua hartzen dio patroiari orain ere baina lehengo berba da hori, orain ez dira berba horiek erabiltzen jeneralean.

Dok.: Astui. «Sotapatrón: SOTAPATROIE» (I7-191)

sozio; sosio (A-ja, M-d); sosigo (B-a-m-r) - sosigue (B-g), sosíguek (B-m-r)

Def.: iz. “G. socio”.

Zit.: Santa Agedan aa sosio anayes, motoriste anaye ta neu ba patroi (A-ja)

su (M-d) - sué (B-a-g-j, M-d)

Def.: iz. “G. aguijón de peces”. v. espi, espitxie.

Ez: A-ja

Dok.: Azkue. «SU : 5º (AN, B-b-l-mu), aleta dorsal de los peces, nageoire dorsale des poissons. PERLOI, SALBARIO TA MIELGAK BESTE ARRAIÑAI IÑES ERAGITEN DEUTSE EUREN ESPI EDO SUAKAZ (B-b)»

subasta (M-d) - subastie (M-d)

Def.: iz. “G. subasta”. Hasieran erdaraz zela eta ez zela erabiltzen esan arren corpusean inoiz eskapatu dio Dimasi.

Zit.: atxiñe-atxiñen e subastan, dxute-san da arrañe. Da, oin be bai e emen e, Koruñan-da, leko askotan, subastan dxuten da / atune ba seure atunek, imiñi an da, subastan dxute-san da (B-a)

subil (M-d [bíl]) - subilla (L-l-pj), subille (B-a, M-d, E-jf)

Def.: iz. “G. línea madre”. Cfr. madre. M-d: subille deitzen izan diogu lehen txikotezkoak izan direlako.

Entz.: L-l: besigutako tretzakoa meheagoa eta papardotakoa lodiagoa izaten zen.

Dok.: Azkue. «ZUBIL : 1º (B-l), cuerda larga del palangre o aparejo de pesca del besugo, vulg. ZUBIL, longue corde de la ligne à pêcher le rousseau.»

subiñal (B-j) - subiñala (B-j-m); sigueñal (M-d) - sigueñala (M-d); éje-sigueñal (M-d) - eje-sigueñala (M-d)

Def.: iz. Mek. “G. cigüeñal. I. crank, crankshaft”.

submarino; sumariño (M-d) - sumariñue (M-d)

Def.: iz. Mek. Luisek aipatzen zuen kaskoaren kanpotik joaten zen serpentina izango da. Cfr. serpentin. M-d: antzina baporek enbarkazioaren azpitik edukitzen zuten hodi zabala. Galdaratik makinara doa lurruna, handik sumarinora eta han hoztu egiten zen, gero ura joaten zen zisternara. Zisternatik joaten zen gero alimentazioko bonbarekin galdarara ostabere.

sudest (M-d [dést]) - sudesta (M-d)

Def.: iz. “G. sudeste. F. sudest. I. southeast”. SE. Bar.: suest.

sudoest (M-d) - sudoesta (A-ja), sudusta (B-a); sudóst (M-d) - sudosta (M-d)

Def.: iz. “G. sudoeste. F. sudouest. I. southwest”. SW. Bar.: suroest.

Zit.: sudusta dakar amen (B-a)

sudoestazo - sudostasue (M-d)

Def.: iz. sudoesteko haizea gogorra denean. Bar.: suroestazo.

suest (M-d) - suesta (B-e, M-d, O-b-p) 1.

Def.: iz. “G. sueste”. M-d: txapel moduko bat.

Entz.: M-d: lehen entzadoak egoten ziren eta frailea legez kapotea edukitzen zuten, gero etorri zen hori suesta. Gutxi erabiltzen da hemen.

suest (M-d [ést]) - suesta (A-ja, B-j) 2.

Def.: iz. “G. sudeste. I. south-east”. SE. Bar.: sudest.

suesteka (B-j, M-d)

Def.: adv.

Zit.: len dxun basara kaso baten norusteka gero ba suesteka (B-j) / beti dator- suesteka dator arrañe (M-d)

suroest - suroesta (E-jf), suruesta (O-b), surusta (B-j)

Def.: “G. sudoest. I. south-west”. SW. Bar.: sudoest. B-j: “viento del suroeste”.

suroestazo - surustasue (B-j)

Def.: iz. suroesteko haizea gogorra denean. Bar.: sudoestazo.

sursudoest - sursudosta (M-d)

Def.: iz. “G. sursudoeste”. Bar.: sursuroest.

sursuest - súrsuesta (M-d)

Def.: iz. “G. sursueste”.

sursuroest - sursuruesta (O-b)

Def.: “G. sursuroeste”. Bar.: sursudoest.

T

tabernero arrain - tabernero arrañe (M-d); tabernero (M-d) - tabernerue (M-d)

Def.: iz. M-d: txilipitxerotan zabiltzanean etortzen den arrain txikitxu bat, txillo-kumearen gainakoa. Breka baino argiagoa da.

Entz.: M-d: lulatan gaudenean lantzean behin atrapatzen da horrelakoa. Bota egiten dugu.

Ez: B-p

tabiet - tabieta (M-d, L-l-pj); tabitxet - tabitxeta (B-r)

Def.: iz. M-d: aurrean estatxa-eta alatzeko ipintzen zen erroiloa (rodillue). B-r: baidakoak aurretik edukitzen duena estatxa alatzeko. Tabitxeta da bera aparatua, ankilla dakarzuna gora, palu birekin eta motoia puntan. L-pj: aurrean txikota alatzekoa.

Oha.: Dimas beste egun batean ez zen oroitzen berba honetaz. Nik uste dut azaldu zidanean baten batek kontatu ziola-edo.

Dok.: Azkue. «TABIETA (B-b), cabrestante, palo con ranura y una ruedita para izar la estacha, sorte de petit cabestan qui sert à hisser les cordages.» / Astui. «Gaviete: TABIJJETA» (I7-191)

tabla (B-a) - táblie (B-a-j-m, M-d), tábli (O-b)

Def.: iz. M-d: atzean krielak joaten ziren ohola. v. palka.

takart (M-d, L) - takarta (B-a-j, M-d, L, O-b), takártak (M-d); takert - takerta (E-jf)

Def.: iz. “G. faneca”. Ondarroan “faneca”-ri normalean palanki esaten zaio, beharbada palanki (Trisopterus luscus) eta takarta (Trisopterus minutus) izango da. Ez nago seguru espezie desberdinak diren edo tamainu kontua den. M-d: harrikoa eta basatakoa daude. Harrikoa beltzagoa da eta jateko ere beste gusto bat dauka. O-b: palanki esaten diogu haziagoari, txikiagoari takarta. v. faneka, palanka.

Entz.: M-d: arrastan gauez gehiago atrapatzen da egunez baino.

Dok.: Azkue. «Takart (B-l?-mu), pez de grandes ojos que se enrosca en el aparejo de pescar, vulg. paneca : poisson à yeux rouges, qui s'enroule sur la ligne de pêche.» / Anasagasti. «Takarta, Fanekie; Trisoptemus luscus, Faneca. Sabaleko takarta, Trisopterus minutus; Barbada, Faneca menor.» / Anton Perez. «takart (takarta) = (Trisoreptus luscus). G. faneca. F. tacaud. I. bib, pouting.»

TAKARTA BAINO GOGORRAGO DAGO; TAKARTA BAIÑO GOGORRAU DAU (M-d)

Def.: e. gogor dagoena. Hilda dagoen pertsona edo arrainagatik esaten da.

takartar (M-d) - takartarra (M-d)

Def.: iz. M-d: takarta baino arrain estuagoa. Burua eta kolorea takartarenaren antzekoak dauzka.

Entz.: M-d: basatan atrapatzen da.

Ez: B-j

taket (M-d [két]) - taketa (M-d) 1.

Def.: iz. M-d: palua batera eta bestera ez ibiltzeko sartzen ziren ziriak. v. tanbolet.

Dok.: Azkue. «TAKET : 1º (AN?, Bc, Gc), estaca, pieu.»

TAKETA BAINO GOGORRAGO DAGO; TAKETA BAIÑO GOGORRAU DAU (M-d)

Def.: e. gogor dagoena. Hilda dagoen pertsona edo arrainagatik esaten da.

Dok.: Azkue. «TAKETA LEGEZ GOGORTU (B-l,...), quedarse yerto como la estaca, être raide comme un piquet.»

taket - takétak (B-m) 2.

Def.: iz. Mek. B-m: “taquetes, de valansin son los taquetes”.

tala (B, M-d) - tálie (B, M-d)

Def.: iz. Geo. “G. atalaya”. Ez dakit letra larriz ez litzatekeen idatzi behar. Herrikoari esaten diote, Matzakukoari esate baterako Talaidxie esaten zaio. Bar.: talaia. Ik. Talie geografian.

talaia; talaidxa (M-d); talaidxe (B-a-p)

Def.: ad. “G. atalayar”. M-d: ze eguraldi egiten duen edo egingo duen begiratu.

Zit.: señeruties ba, eurek ein bi dauie egualdidxe talaidxe (B-a)

talaia; talaidxa - talaidxia (L); talaxa - talaxi (O-b)

Def.: iz. Geo. “G. atalaya”. Bar.: tala.

talaiero; talaidxero (M-d) - talaidxerue (B-p, M-d); talaxero (O-b) - talaxeru (O-b)

Def.: iz. “G. atalayero”.

Entz.: M-d: talaieroak Matzakun etxearen goitik su egiten bazuen goitik zen arraina, behetik egiten bazuen kabuaren behetik eta erdian egiten bazuen bertan erdian.

Dok.: Azkue. «Talaiero (Bc, Gc), atalayero, vigía : sentinelle, vigie.»

taller (M-d) - tallerra (B-a-j, M-d)

Def.: iz. “G. taller”.

Zit.: abrasaderateus ba, onek tallerretan ba, metaliku politxek / an portuen. Etxebarrian tallerra non dau? (B-a) / au tallerrera etxate-san su [makinetako gauzak konpontzeko edo aldatzeko] / Etxebarrian tallerra non dau? (B-j) / aguentateko alanbri kosturi itxeko, eitxen da ba, e, selan deitxuten dxako órreri? .. e.. tallerretan-da, istututen da (M-d)

taloi. Ik. kaloi 1.

tanbo - tanbue (B-r)

Def.: iz. “G. tamborete”. B-r: palu nagusia trinkatzeko, manda bietatik sartzen zena, ez mugitzeko, “kuña” esatea legez. v. tanbolet, ziri.

Dok.: Azkue. «TANBO : 1º (B-b), cuñas grandes para sostener el mástil, coins d'étambrai qui soutiennent le mât. (D. fr. étambot?.)»

tanbolet (M-d) - tanboleta (B-r, M-d)

Def.: iz. “G. tamborete”. M-d: palua batera eta bestera ez ibiltzeko sartzen ziren ziriak. v. ziri, tanbo.

Dok.: Azkue. «Tanbolet (AN-ond). (V. Tanbulet.)» «Tanbulet (B-b-l, G), pieza grande de madera que se emplea para sostener el mástil de las lanchas, vulg. tamborete : braie, grosse pièce de bois qui sert à soutenir le mât des barques.» / Astui. «Galeotas: TANBULETAK» (I7-191)

tanbor (B-a - M-d [bór]) - tanborra (B-a-j, M-d, O-o-z), tanbórrak (B-a)

Def.: iz. “G. tambor”. Makinillaren tanborra.

tanborrero (M-d) - tanborrerue (M-d)

Def.: iz. M-d: arrastan buruzbeherakoari deitzen genion izena. v. buruzbeherako.

tanbort. Ik. tibort

tanbutxo (M-d) - tanbutxue (B-j, M-d), tanbutxu (E-jf, O), áurreko tanbutxu (E-jf); tamutxo (B-a) - tamutxue (B-a); taunbuto (M-d) - taunbutue (M-d)

Def.: iz. “G. tambucho. I. hood”. M-d: aurreko arraintxoa zarratzen zuena.

Dok.: Urkidi-Apraiz. «tambucho (tanbutxue)» (178)

tanganillo (M-d) - tanganillue (B-a, M-d), tanganilluek (B-a); tangonillo - tangonillue (B-j), tangonilluek (B-j); tángo - tángue (B-g), tánguek (B-g-m)

Def.: iz. kazako aurreko botabera txikiak. B-j: aurreko botabera txikiak. v. botabera txiki, sanbrus, tango, txerkio, pertxa txiki.

Entz.: B-a: kazan doazenean denek dauzkate bi. Pikerako bat bakarrik erabiltzen da.

tangarro - tangarrue (B-m), tangárruek (B-j); tangarrillo - tangarrillue (B-j), tangarrillotxuek (B-j)

Def.: iz. pikerako biberotxuak. Badirudi Luisek bibirillue erabiliko lukeela normalean. B-m: hasikeratan deitzen izan diogu. v. bibirillo.

Zit.: áurra tangarrora bota! (B-m)

tangart - tangarta (L-pj)

Def.: iz. “G. tangarte”. Balda edo zer zahar bat ura kentzeko. Bar.: tankart. L-pj: egurrezkoa izaten zen, astarekin.

Entz.: L-pj: tangartarekin txikitzen zen ura, ateratzen zen kanpora.

Dok.: Azkue. «TANGART (B, G), balde, cubo de madera con un agarradero para sacar agua de las lanchas, vulg. tangarte : écope ou sorte de seau en bois muni d'une anse, dont on sert pour enlever l'eau des barques.»

tango - tángue (B-g), tánguek (B-g-m) 1.

Def.: iz. kazako aurreko botabera txikiak. v. botabera txiki, sanbrus, tanganillo, txerkio, pertxa txiki.

tango (M-d [gó]) - tangue (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: botaberari eustekoa. v. hagin 2.

Entz.: M-d: guztiz bare dagoenean tangoan bigarren gantxora jaisten da, baxuago etortzeko botabera.

tango-hagin - tango-agiñe (M-d)

Def.: iz. M-d: tangoaren hagina.

tangoi (M-d [gói])

Def.: iz. “G. tangón”.

tangora (M-d [tán]); tánguen (B-r)

Def.: adv. M-d: txibia atrapatzeko gaur eguneko sistema, korainetarekin hondoa joten - hondoa joten. B-r: uraren erres txibiatan, braza-erdi edo braza-laurden-edo hondotik.

tankart (M-d [kárt]) - tankarta (M-d)

Def.: iz. Bar.: tangart. M-d: balda edo zer zahar bat ura kentzeko, latorrizkoa izaten zen.

Dok.: Azkue. «Tankart (AN-ond), balde para achicar el agua de las lanchas, seau avec lequel on épuise l'eau des barques.» / Astui. «Achicador: TANGARTA» (I7-191)

tanke (B-j - M-d [tán]), tánka (B-a) - tánkie (B-a), tánkiek (B-j, M-d), tankak (B-a-m, M-d); tanga - tangak (O-b)

Def.: iz. “G. tanque”. M-d: urarena, olioarena, petrolioarena.

ORIOAREN TANKE; ORIDXUN TÁNKE (B-j) - ORIDXUN TÁNKIE (M-d)

Def.: iz. olioaren tankea.

PETROLIOAREN TANKEA; PETROLIDXUN TÁNKIE (B-j); PETROLIUAN TANGAK (O-b)

Def.: iz. petrolioaren tankea.

URAREN TANKEAK; UREN TANKAK (M-d)

Def.: iz. uraren tankak.

tapa - tapie 1.

Def.: iz. “G. tapa”.

GUARDAKOLEKO TAPAK (M-d)

Def.: iz. guardakola zarratzekoak.

NEBERAKO TAPIE (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. tapa de la nevera”.

Zit.: neberako tapi igiri! (B-j)

TANBUTXOKO TAPIE (M-d)

Def.: iz. Dimasen bapor baten irudian tanbutxoko tapa. Nahikoa atzean, latin-palutik hurbil.

tapa (M-d [pá]) - tapie (M-d), tapak (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: tresmailan barrukoa da maila txikia, gero kanpotik manda bietatik daroatza tapak, maila haziagoa da.

tapa-kael (M-d) - tapa-karela (M-d)

Def.: iz. M-d: (kaelaren) gainekoa.

Ez: B-j

Dok.: Garmendia. «Tapa de regala: Karel-tapa, karel-gaña, borda.»

tapakulo (L) - tapakulua (L)

Def.: iz. errebolloaren antzeko arraina, arantza bakoa.

taparrabo (M-d) - taparrabuek (M-d)

Def.: iz. M-d: “traje de baño”.

taparregala (B-a) - taparregalie (B-a-j, M-d)

Def.: iz. “G. tapa de regala”. M-d: kaelaren azpian dagoen ohola, armazoi-buruak doazena.

tarra (M-d [rrá]) - tarria (L-l), tarrie (B-p-r, M-d), tarrí (E-jf)

Def.: iz. Geo. “G. cascajo”. B-r: harri soltuak, haitzak. M-d: “cascajo”. E-jf: harri txikitxua izaten da. v. arrikirri.

Entz.: B-p-r: tarrak heldu egiten du.

tartera (M-d, O-b) - tarterie (M-d), tarteri (O-b)

Def.: iz. “G. tartera”.

Entz.: M-d: lehen tartera batetik jaten zen baina orain urteak direla bakoitzak bere tarteran.

tato (M-d - O-b [tá]) - tátue (B-a, M-d), tátuek (B-a, M-d), tatuk (E-jf) 1.

Def.: iz. amuan ipintzen den karnata zatitxua. Juan Franciscok beste zentzu baten erabili zuen, billaua lehen tatoak eginda saltzen zela aipatu zuen.

Zit.: da eitxe-san du tátuk, beseuteko, nai e papardotako, tátotxuk, tátuk (o)lan, bera botakarra esta onenbesteku? akuli laku da, ebai tátu-tátu-tátuek / itxosun gausenien, plamiten da, krielien, tátukas (B-a) / da mayetzien, asten san bokar freskuas.. bokar fresku tatuk eiñdxe / karnadi imintxen tzue, berdel sasoyen berdel tátue / baye bokartas be bai atrapate san berdela. Bokar satidx(a)s tátukas be bai txe atrapate san (M-d) / tatuk einde saltze san [billaua] (E-jf)

Dok.: Azkue. «Tato : 3º (B-l), pedazo, morceau.»

tato (O-b-z) - tatu (O-b-z) 2.

Def.: iz. aparatuan ikusten den tatoa edo puntua. Bermeon eta Mundakan ere erabiltzen da.

Zit.: igual tato txikixai, igual laroi ero eun arruko tatu alako- seuek [tato txikiari etxada egiten zaiola berdeletan] / igual e botate- iruroi arruko tatu (d)alakun de igual ee, bi mille arru-te [berdela gauez batuta, pelota eginda dagoela azaltzen ari da] / es siñesteko moure, tato txikixai bota igual da.. treinkari (O-z)

tatodun - tátodunek (B-r)

Def.: txalupak ezagutzeko ezaugarriak.

Dok.: Apraiz, Astui. «iru-tatokue» (I4-146)

taukuto (B-o, M-d) - taukutue (M-d)

Def.: iz. M-d: izurdearen antz-antza dauka baina txikitxua da, mustur laburragoa dauka. Hamabi-hamalau kilo, hogei kilokoa izango da gehienez ere.

Entz.: M-d: lehen egoten ziren horiek kanpoan, antxobatan ibiltzen ginenean sarri ikusten genituen.

Dok.: Azkue. «TAUKETO (B-b), pez algo menor que el tonino, respira á flor de agua : poisson plus petit que le thon, qui vient respirer à la surface.» / Anton Perez. «taukuto (taukutue) = (Globicephalus melas). G. calderón.»

te (M-d)

Def.: iz. babesteko gilan ipintzen zen te formako burdina.

telegrafista (M-d) - telegrafistie (M-d)

Def.: iz. “G. telegrafista. I. telegraph operator”.

ten (M-d)

Def.: ad. (Arrainak..). Tiratu. Ondarroan beharbada ten (egin) izan daiteke, egin hori beharrezkoa den ikusi behar litzateke. v. tiritu.

Zit.: tenten tzunin arrañe seupe ten gorantz / ten dost arrañek / ño! Gogor ten dost [“menudo tirón que me ha dado el pez” esaldiaren itzulpena] (M-d) / bañe onei, ten eitten basentzan.. tranpilli eitte san estutu / ten eitteotzasu de amen batu eitten da kortxú (O-b)

Dok.: Azkue. «TEN : 3º (B-mu-ond-tx, G-etx-ori-us), estiramiento, tirage. Var. de TEINK (1º). TEN ORTIK IZAREARI, TXIMUR BARIK TOLOSTU DAIGUN.»

ten (M-d)

Def.: iz. ten.

Zit.: da enbarkasiñue aguentaten tzo, berak fókik aguentaten tzo popadan.. báltzi dako, ba beti ten baten [M-d: atezuan daukala baltsa] (M-d)

tenka (B-a, M-d) - ténkie (B-a, M-d), tenkak (B-a, M-d)

Def.: iz. (Imini). M-d: baraderorik egoten ez zenean enbarkazioari aurrean eta atzean sartzen zitzaizkion enborrak.

Zit.: e tenkak imin bi tzagu motorrari / ténki imin bi tzagu (B-a)

Dok.: Azkue. «TENKA : 2º (B-mu), picadero, tablones sobre los cuales se pone la lancha que se quiere limpiar : tin, grosse pièce de bois sur laquelle on place la barque que l'on veut nettoyer.»

tenpla (B-j - M-d - E-jf [plá])

Def.: ad. apurtxu bat atezatu.

Zit.: selan du espaldi ba? e auntxek asi da tenplaten / ori txikota ténpla gidxau! [B-j: gura du esan apurtxu bat edukitzeko bai atezuan ez atezuan] (B-j) / manun dau brageru lélau, da gero beyek biraten asten dinien, ba tenplaten da (M-d) / ténpla ori- txikota, áurreko txikota (E-jf) / asi da tenplaten [L-l: tiratzen hasi da] (L-l)

tenplada (B-j)

Def.: adv. tenplatuta, atezuan.

Zit.: ser? selan datortxu ba? e tenplada [espalda].. ordun diñosu: bíra bragerue!.. [- selan datortxu?] tenplada, ta su: tenpladatxu? da bai, tenplada [B-j: ja atezuan datorrela] (B-j)

tensor (M-d [sór]) - tensora (B-a-j, M-d), tensórak (B-a, L-pj)

Def.: iz. “G. tensor”. Los barcos en la mar y su maniobra en puerto liburuko 40. orrialdeko “tensores” ere bai. M-d: kandeleroetatik pasata joaten zen kablea edo katea estutzeko.

tenteko (O-b-z) - tentekuk (O-b)

Def.: iz. kazan atzean eroaten diren apario bi. v. obengillo, txori 4.

termiño (B-a, M-d) - termiñue (M-d)

Def.: iz. Geo. “G. término, terreno”.

Zit.: oiñ ikusten badauie andagorridxe nai aparatoko arrañe, omoten tzoyeles termiño andidxe, aparejue da-, dales andidxe, ba, atrapa itxen dauie (B-a) / Santamoroko urandidxe pásata dator Arritxu, esta e termiño lusekue urandidxe e? / Otzarriko baixietako buelta gustidxen arie, arie. Da dau ba termiño bat e, semat e milla erdidxen e erredondela edo dako arie / pelajeko sarietie, orrek e noberak-u dauen termiñun imintxen dau alturen. Ondotik asi, dxa gorantz, noberak-u dauen alturen / arridxe esatemasu, da termiño andidxen dauena, arridxe, esatiles e Ixaro kanpun dau arridxe / alkarren ganin oten siles, enbarkasiñuk alkarrenik urre, ba kasu baterako etzun artzen e, mille baten e termiñue, edo milla erdidxen termiñue da imintxen tzon areri ixena kálie (M-d)

terrel (M-d [rrél]) - terrela (B-l, M-d) 1.

Def.: iz. “G. terral. F. brise de terre. I. earthly wind”. M-d: “viento tierra”, barruko haizea. B-l: “terral”.

Entz.: M-d: ia egunero egoten da itsasadarrean, iluntzean hasi eta goizeko bederatziak - hamarretararte, itsasadarretik behera datorrena.

TERRAL DE MUNDAKA, BUEN TERRAL; SALIR DE MUNDAKA Y LLEGAR A ROTERDAN (M-d)

Def.: e.

terrel (M-d [rrél]) - terrela (M-d) 2.

Def.: iz. “G. resaca”.

Zit.: jo! Selako terrela dakosu ondiño, pasa barik (M-d)

terreste (M-d) - terrestiek (M-d)

Def.: iz. “G. terrestre”. Herrian egiten dutenak behar, arrantzaleak ez direnak.

terrestearen txakur; terrestin txakur - terrestin txakurre (M-d)

Def.: M-d: itsasora ibili eta herrirako beti listo dagoena.

Dok.: Ortuzar. «Terreste kasa txakurre. Expresión insultante que se aplica a todo el que no se dedica a la pesca.»

tertza (B-a[tx]-g-j[tx] - M-d [tzá]) - tertzé (A-ja), tertzie (B-a[tx]-j[tx]-r, M-d), tertzak (A-ja, B-a[tx]-g-j[tx]-p, M-d)

Def.: iz. “G. palangre”. Lehen erabiltzen zena, besegutakoa eta papardotakoa batez ere. Bar.: tretza.

Entz.: B-j: kalara joaten izan gara palangrarekin edo tertzekin. Kaso baten besegutakoak ehun eta berrogeita hamabost amu eroaten baditu, papardotakoak ehun eta hogei eroaten ditu, ehun eta hogeita bost; papardotakoa zabaltxuago joaten da. Gutxi gora-behera hirurogeitik gora kendu egin zen hori potxera eta subilarekin-eta, gero fita eta gauza etorri zen.

Dok.: Azkue. «Tertza, tertza-subil (B-b), palangre, aparejo para pescar besugo, vulg. madre : palangre, corde noyée et soutenue par des flottes le long de laquelle sont attachées les lignes munies d'hameçons. (D. fr. tresse.)» / Ortuzar. «Tertza. Aparejo de pescar besugos: consta de un largo cordel pendiente del vértice de un baliza flotante y del que tramo en tramo cuelga un anzuelo. Propiamente es el aparejo del palangre. (Véase Tuntuxe).»

ESKU-TERTZA (M-d) - ESKU-TÉRTZIE (M-d), ESKU-TERTZAK (M-d)

Def.: iz. tutuaren barruan joaten zen aparioa.

Entz.: M-d: besegutan eta txitxarrotan-eta erabiltzen zen.

TERTZÁ FÁLTAU (M-d) - TERTZA FÁLTAUE (B-p, M-d)

Def.: adj. pertsona okerra. M-d: edaten duena, andreekin dabilena..

Bar.: tretza f/paltaua (L) / Sin.: txiko faltaue, kordel faltaue, trabeseko panela

TERTZI NASTA (M-d), TERTZA(K) NASTA (M-d)

Def.: ad. eztabaida bat edo hasarrakuntza bat sortzea.

tertza-buru (M-d) - tertza-burue (M-d)

Def.: iz. tertzetan harria tripan barik tuntuxean, kordelean egoten zenean. Triparen antonimotzat-edo erabiltzen da. Ant.: tripa.

Ez: E-jf

tertza-katillu (A-ja) - tertza-katillu (A-ja); katillo (E-jf) - katillu (E-jf), katílluk (E-jf)

Def.: iz. “G. palangrera”. v. kriel, treotzara.

Dok.: Azkue. «Tretza-jaski (AN), tretza-katillu (B), cesta para conducir el palangre; vulg. tabla, panier dans lequel on porte la palangre.»

tertzotzara (M-d) - tertzotzarie (M-d)

Def.: iz. M-d: kintaleko otzara, krielak barrura eroateko izaten zen.

terziau; tersiau - tersiaue (M-d)

Def.: adj. “G. terciado”. M-d: arrain berdingoa.

tibort (M-d [bórt]) - tiborta (A-ja, B-l-r, M-d); tanbort (O-b) - tanborta (O-b), erramo-tanborta (O)

Def.: iz. “G. puño, empuñadura del remo”. B-r: erramuaren punta. A-ja: agarratzen den lekua.

Dok.: Astui. «Guión: TIBORTA» (I7-191)

tiburoi (M-d) - tiburoya (M-d, L-pj), tiburoye (E-jf), tiburoi (O-b), tiburoyak (L-j)

Def.: iz. “G. tiburón”.

Dok.: Anasagasti. «Tiburoie, Itxas-otsue; Isurus oxyrhynchus; Marrajo, Tiburón.»

tienpo (B-j-m - M-d [tién])

Def.: iz. Mek. “G. tiempo”.

Zit.: Unanue esan da tiénpo bikue, da Yeregi esan da lau tiénpokue (B-j)

tinglau (B-a - M-d [gláu]) - tinglaue (B-a, M-d), tingláu (O-z), tinglauk (O-z)

Def.: iz. “G. tinglado”. M-d: enbarkazio batean beharrean daudenean euriagatik ipintzen dena tapatzeko edo kostaduan beharrean badaude altu dagoenez ipintzen diren oholak edo horiek. v. arkupe.

tinta (M-d - E-jf - O-b [tín]) - tíntie (M-d), tinti (O-b); tintta (O-b) - tintti (O-b)

Def.: iz. “G. tinta”.

Zit.: tínti emoten tzeuen [abakari] (E-jf)

Dok.: Azkue. «TINTA 2º (c), tinta, encre.»

tintaleku, tintaleko (M-d) - tintalekue (M-d), tintaleku (O-b); tinteleko (B-a), tintelekue (B-a), tintelekuek (B-a)

Def.: iz. tintatzeko lekua.

tintarri (M-d) - tintarridxe (M-d); tinte-arri (B-a) - tinte-arridxe (B-a)

Def.: iz. M-d: trainei tinta egiteko ur irikinetan urtzen zen harria, bertan sartzen zen traina.

tintatu (M-d - E-jf [tín]); tíntetu (B-a); tinta (O-b), tintta (O-b)

Def.: ad. “G. teñir (redes, cordeles), dar tinte”.

Zit.: tínti-txe-san da Bermion atxiñen, kordela- tíntetuteko / da atxiñen ártipe bai itxe-san dis tíntetu / árek tíñe andidxek, atxiñen usete-san du árek ba, ártie tíntetuteko (B-a)

tintazal; tintasal (M-d) - tintasala (M-d), tintasalak (B-a)

Def.: iz. tinta egiteko erabiltzen zen errekaren kontrako arbola baten azala.

Zit.: da gero dxute-san disen e, tintasalapille (B-a)

tintero (M-d) - tinterue (M-d) 1.

Def.: iz. “G. erizo de mar”.

Entz.: M-d: haitzetan egoten da, Asturiasen gozo jaten dituzte sagardoarekin. Denboraldia edukitzen du mamina daukana barruan, beste denboraldi bat egoten da ura hutsa. Punta-punta-puntak dauzka eta haiek egiten genizkion gastatu eta hutsitu. Biribilean plantatzen zen tinteroa legez luma sartzeko.

Ez: B-a

tintero (M-d) - tinterue (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: itsasuzkiaren antzekoa, bere gainako ingurukoa. More kolorearen antzeko tinta botatzen du. Batzuek deitzen diote tinterue baita erderazko “erizo”-ri ere, guk ez.

tintero (B-a, M-d) - tinterue (B-a, M-d) 3.

Def.: iz. “G. tintero”. M-d: kandeleroak behean, kubertan ziloa ez egiteko edukitzen zuena.

tintero - tinterue (B-m) 4.

Def.: iz. Mek. “G. tintero”? B-m: ardatza sartzen dena ez egiteko ez atzerantz ez aurrerantz ez albora.

Zit.: sapatako tinterue (B-m)

tiña (M-d [tí]), tíñe (B-a) - tíñie (B-a, M-d), tiñi (O), tiñak (O), tiñek (B-a)

Def.: iz. “G. tina”. M-d: besteak baino upel handiagoa, zabalagoa. Alojaren edukia baino hiru edo lau bider gehiagokoa.

Dok.: Azkue. «Tiña (B, G), tinaja, tine ou jarre.»

tira (M-d [tí], L-j, O-b), tíre (B-a) - tírie (B-a, M-d), tirek (B-a, M-d) 1.

Def.: iz. “G. tira”. M-d: eskua, aurrea eta brageroa. Tiratzen diren txikotak.

AURREKO TIRIA (L-j-l), AURREKO TIRI (E-jf [áu- tí-], O-b-z)

Def.: iz. “G. tira de proa”. Traina botakeran lehenengo doan txikota, kortxora doana. v. aurre.

ESKUKO TIRA (O-b) - ESKUKO TIRIA (L-j-l), ESKUKO TIRI (E-jf [tí], O-b); ATZEKO TIRA - ATZEKO TIRIA (L-j)

Def.: iz. “G. tira de popa”. Trainaren atzerengo txikota, aladorera doana. v. esku, eskuko txikot.

TIREN GANEAN DAGO, TÍREN GÁNIN DAU (M-d); LAU TIREN GANEAN GAGOZ, LAU TIREN GANIN GOOS (L-j)

Def.: e. M-d: etxada egiten duzu eta biratzen ez baduzu hori esaten da. Berauneko brageroak eusten dio trainari.

Entz.: M-d: blankuran egiten zenuen arrainari aurrea hartu eta tiren gainean plantatu, bera arraina ailegatu arte trainera. Hondoan dago artea, kortxoaren pentzura. Arraina sartzen ari zela uste zenuenean tirak biratzen ziren eta orduan zarratzen zen artea.

tira (M-d [tí]) - tírie (M-d), ondoko tirie (M-d) 2.

Def.: iz. “G. cabo de fondeo”. M-d: buiara datorrena.

tira (M-d [tí]) - tírie (M-d) 3.

Def.: iz. arrainak aparioari ematen dion tenkada.

Zit.: sélako tíri emon dost! / tíra andidxe emon dost [= gogor ten dost] (M-d)

tirador (M-d) - tiradora (M-d)

Def.: iz. (Bota). Tiratzeko txikota. M-d: “sisga” esate baterako.

Zit.: seuk engrilletaten su malletie, da laguneri botaten tzasu, tire- bira- tiradora / ya sari goidxán dausenien, bótaten tzasu.. bira- tiradora (M-d)

tirafondo (M-d) - tirafondue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. tirafondo”.

tirante (M-d) - tirantia (L-l), tirantie (M-d) 1.

Def.: iz. kordan, goian, tuntuxak lotuz joaten zen txikota. M-d: tertzak eta tuntuxak botatzen zirenean otzaretan egoten ziren txikot lodiagoak.

Dok.: Azkue. «Tirante (B, Gc), cuerdas para atar las boyas de que penden los aparejos de besugo, cordes qui servent à suspendre la palangre aux bouées qui la soutiennent. (D. fr. tirant.)»

tirenta (E-jf) - tirenti (E-jf), tiréntak (E-jf) 2.

Def.: iz. langusta-otzarak botatzeko txikot nagusia edo madrea.

tiratu (L-l, O-b); tira (O-b); tiritu (B-a); titu (M-d)

Def.: ad. “G. tirar, estirar [cuerdas, peces...]”. v. ten.

Zit.: igual lebatzak tiritu neuri, da dxosi bes (B-a) / dxoste sunin e korañetan edo arrañin edo dana dala, gogorraue, bai, tituten e gogorraue [tximinoi zaharra] (M-d) / ba bajorai tira eitte'otza, tira [txupoiak] (O-b)

Dok.: Ortuzar. «Tietú. Estirar.»

TIRAN (L-j)

Def.: adv. tiratzen.

Zit.: se gero, tiran asten danian, sabaldu eitxen da [artea] (L-j)

tirri-tirri (M-d) - tirri-tirridxe (B-a-j-r, M-d), tirri-tirridxek (B-a)

Def.: iz. M-d: txori txikitxua, txirleta baino txikiagoa, mehe-mehe-mehetxua. Zuria da eta batzuek buru beltza edukitzen dute. B-j: zakatzekoa baino hazitxuagoa. Itsastxoria baino txikiagoa. v. zakatzeko.

Entz.: M-d: atun-txoria da hori ere, antxobatan ere abila. Arraina ikusten duenean lotzen da geldi-geldi hegoak mugitzen bertan, dzik! egiten du gero hondora, hogei metrotik ere igual. B-j: neguan etortzen da. Kaletan-eta ikusten da neguan.

Ez: B-j

Dok.: Azkue. «Tirri-tirri (B-b), la gaviota más pequeña de nuestra costa, la plus petite mouette de notre côte.» / Anton Perez. «tirri-tírri (tirri-tírrije) = Ik. Txirri-txírri. txirri-txirri (txirri-txirrije) = (Sterna sandvicensis) Charrán patinegro.»

tobera (B-j, M-d) - toberie (B-j-m, M-d)

Def.: iz. Mek. “G. tobera”. M-d: petrolioa pasatzen dena pistoien gainera.

todo ful (M-d)

Def.: adv. (Joan). M-d: martxa guztian.

tola (M-d) - tólie (M-d)

Def.: iz. M-d: kafea eroateko potea.

tolba (M-d) - tólbie (M-d)

Def.: iz. “G. tolva”. Meategitik minerala edo zilotik garia bodegara kargatzeko hodia.

Entz.: M-d: portu gehienetan dago hori, minerala kargatzen den lekuetan guztietan.

toldo (B-a - M-d [dó]) - toldue (B-a, M-d); toldá (B-a) - toldie (B-a)

Def.: iz. “G. toldo”. B-a: Toldie erdaraz da, batzuek entzadue esaten izan diote eta beste batzuek toldue edo toldie.

Entz.: traina edo sareak-eta estaltzeko erabiltzen zen. M-d: enjaretauaren gainean ere ipintzen zen honek iltzeren bat badauka edo ere. B-a: antzina bolaintxa karrora batzen izan da eta gero toldarekin edo entzadoarekin estali egin behar izaten zen.

tolet (M-d [lét], L-pj) - toleta (A-ja, B-a-r, M-d, L-pj, O-o-p-z) 1.

Def.: iz. “G. tolete, escálamo, escalmo. I. thole, tholepin”.

Dok.: Azkue. «Tolet : 2º (B, G), escalmo, estaca á la que se fija el remo en las lanchas : tolet, cheville de bois ou de fer sur lequel on fixe la rame dans une embarcation. (D. fr. tolet.)» / Urkidi-Apraiz. «toletes (toletak)» / Astui. «Tolete: TOLETA» (I7-191)

tolet (M-d [lét]) - toleta (M-d) 2.

Def.: iz. zakilaren izen ludikoa. v. berdel, txitxarro.

toll (M-d, L, O) - tolla (M-d [llá], L-pj), tolle (A-ja - B-a-g-o - E-jf [llé], O-b), tollak (M-d, O)

Def.: iz. mielga baino arrain handiago bategatik galdetu nionean handiagoa tolla dela erantzun zidan Pedro Juanek. M-d: mielgaren berdin-berdina baina ez dauka hegoetan surik. B-g: tollak ez dauka surik, mielgak bai. Marroi-gris klasekoa da.

Entz.: B-g: lehen gehiago ateratzen izan da hori, hori ere egin da galdu. Hondoko arraina da. O-b: bapeztu egin da hemen. Tolletako sareak normalean getariarrak ziren.

Dok.: Azkue. «TOIL : 1º (AN, B, G, L), pez sin escamas, el más sabroso de los de su especie, vulg. tollo : poisson sans écailles, le plus savoureux de ceux de son espèce.» / Ortuzar. «Tolle. Nombre de un pez. Se aplica también a los hombres cachazudos.» / Anasagasti. «Tollie, Tolle; Mustelus asterias; Cazón, Mozuela.» / Anton Perez. «toll (tollé) = (Galeorhinus galeus). G. cazón, tolla. F. tope. I. tope shark. Lixie ere deitzen zaio sarritan. Izen berdinaz ezagutzen da baita ere: (Mustelus mustelus). G. musola. F. emissole. I. smooth hound.»

tomatero (B-j, M-d) - tomaterua (M-d), tomaterue (B-g-j, M-d), tomateru (E-jf)

Def.: iz. B-g: atun txikia: kilo bi eta erdi, bi. B-j: hiru kiloko buelta edukitzen du. M-d: atun txikia, kilo bi eta erdi - hirukoa. Ehun atun bost kintal pentsatzen dut izaten zirela.

Entz.: M-d: tomaterotan amu bi ibiltzen genituen apario bakoitzean.

Dok.: Anasagasti. «Monjie, Tomaterue; Thunnus obesus, Patudo.» / Astui. «bonitos de hasta unos 4 kgs. (Tomateruek)» (B4-126) / Anton Perez. «Txikiari (2-3 Kg.) tomaterue esaten zaio.»

TOMATEROTAN (M-d)

Def.: adv. tomateroak atrapatzen.

tonelada (A-ja, B-a-j, M-d, E-jf, O-b) - toneladak (B-a-g-j-p, E-jf)

Def.: iz. “G. tonelada. I. ton”.

Zit.: sortzi toneladako ure dako [baporak] (B) / onetis barko txikidxek, bosteun toneladakuek (B-a) / okitxe-san dauelakon motorrak amar tonelada petrolidxo (B-j) / tonelada gedxau dekos / onek dekoe, eundes toneladak e biberuk (E-jf)

tonelaje (B-a, M-d, O-b) - tonelajie (M-d), tonelaji (O-b)

Def.: iz. “G. tonelaje. I. tonnage”.

Zit.: se tonelaje dakarren [arkeoaz ari dela] (O-b)

tongan (M-d [tón])

Def.: adv. (Planta). M-d: kalan tertzak botatzen hasteko enbarkazio bakoitza bere lekuan egotea.

Zit.: danak ote sin imiñdxe tóngan / tóngan plantata / enbarkasiñuek tongan daus / tóngan plántata bakotxa beran sondak eiñdxe ta gero tóngan plántate sien kálan (M-d)

Ez: B-a

topa (B-j - M-d - E-jf [pá], O-b)

Def.: ad. “G. encontrar. F. trouver. I. to find”.

Zit.: len aparatorik esan egoten ta olan- olan topaten san arrañe (A-ja) / da topá su sondán arrañe / e! ámen topá dot arrañe (B-j) / orrek topa ban ori baixie, orrek topa ban e apaidxus edo / ardori:n da, e, sues errutan, topaten antxobie, topaten (M-d) / sonarras topaten basu / gero estabe topa arrañik / antxine ba arraiñ asko oten san da topa barik arrañe be botaten sendun sarie (E-jf) / koño arek aa arraña topa rau arek (L-pj)

tope (M-d [pé]) - topie (M-d), topíek (M-d)

Def.: iz. “G. tope”. Dimasek eginiko arrastero baten irudian badirudi bai aurreko paluan eta bai atzeko paluan masteleroan dauden fokoak edo argiak direla.

Entz.: M-d: tope biak zeure bertikalean badatoz badakizu zeure barrura datorrena. Aurreko argiari “aquí vengo” deitzen zaio eta atzeko topeak “así vengo” dauka izena.

ATZEKO TOPIE (M-d)

Def.: iz. M-d: “así vengo”.

AURREKO TOPIE (M-d)

Def.: iz. M-d: “aquí vengo”.

tornillo (M-d) - tornillue (M-d)

Def.: iz. “G. tornillo”.

tortuga (M-d), tortuge (B-a) - tortugie (B-a, M-d), tortugi (O-b)

Def.: iz. “G. tortuga”.

tosta (B-a - M-d [tá], L-pj) - tostia (L-pj), tostie (B-a, M-d), tosti (E-jf [tí], O), tóstak (E-s, O-b)

Def.: iz. “G. banco, bancada. F. banc de barque. I. seat”.

Dok.: Azkue. «TOSTA : 2º (Bc, Gc), banco de la lancha, banc de la barque.» / Urkidi-Apraiz. «bancadas (tostak)» (B1-159) / Astui. «Bancadas: TOSTAK» (I7-191)

tostarteko (B-a, M-d) - tostartekue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. tripulante, marinero”. M-d: “subalterno”.

Zit.: ni amén e-, ni tostarteku esan nai e? (B-j)

Dok.: Urkidi-Apraiz. «tripulantes (tostartekuek)» (B1-161) / Astui. «Tripulante, marinero: TOSTARTEKUE» (I7-191)

traba (B-a - M-d [trá])

Def.: ad. hondoari heltzea.

Zit.: traba ein gara (M-d)

trabes (B-a-j - M-d [bés], L-pj), trabeska (M-d), trabes-trabeska (M-d)

Def.: adv. “G. de través”. M-d: “al garete”.

Entz.: M-d: gauez lo egiten argia biztu eta sarri largatzen zen trabes.

Zit.: kalmí badau ba, trabés larga bixu / trabés gues [haizea mandatik] / trabés gaus [B-a: lotuta] (B-a) / amen gaus trabés (B-j) / “rumbo de largada”, eiñ orduko, imintxen dxatzu trabes enbarkasiñue / trabeska gues / dau tximinoitxen e trabes-trabeska. Da, eiñdxau aldadie / algaretin dunien da, trabeska duna edo / trabes susenien ba balantzadi emoten dau enbarkasiñuek / trabes gues, brankas gues da trabestu ein gara, esaten da ori be. Errunbu kanbidxa ta trabes planta / apaidxue badue trabes / itxasun ganien, trabes dabil [marmoka] / trabes ibiltxeko egualdi ona bi da / trabés emoten dena [txikota] / ametik tituten batzasu trabes dakasu, da esin su ekarri / gaues igual da, atunetan trabés lárgata-ta [= M-d: “al garete”] / trabés lárgata, sakun okitxen sendun antxobie (M-d) / trabes dao [enbarkazino bat] / a trabes doya enbarkasiñoya [laguntzeko inor ez badauka] (L-pj)

Dok.: Astui. «De través: TRABESKA» (I7-191)

TRABESEAN

Def.: adv.

Zit.: guárdidxek ee itxosun beti iñdxiis, bay esatiles e trabesin be bai, trabés dau bapora trabés dauenien (B-j)

trabes (M-d [bés]) - trabesa (M-d), trabésak (M-d)

Def.: iz. “G. amarra de un buque”. Los barcos en la mar y su maniobra en puerto liburuko 53. orrialdeko irudian 2 eta 5 zenbakidun txikotak.

trabeseko panel. Ik. panel

trabestu (B-a, M-d)

Def.: ad. M-d: errunboa kanbiatu eta trabes plantatu.

Zit.: brankas gues da trabestu ein gara (M-d)

trabo (M-d [trá]) - trábue (M-d)

Def.: iz. hondoari heltzea arrastan.

TRÁBO! (B, M-d)

Def.: ex. trabo egikeran botatzen den oihua.

Zit.: arrastan sues, da trabo! Enbarra ein gara (M-d)

trabo (egin) (M-d)

Def.: ad. arrastan hondoari heldueran enbarkazioa lotzea.

Zit.: trabo eiñdxu! (M-d)

traganarru (L-j) - traganarrua (L-j-pj)

Def.: iz. “G. trompa marina”. Bar.: tragarroi. Ondarroako zintetan “tragonarro - tragonarru” ez ete den nago. L-pj: “trompa marina”. L-j: “tromba de agua”. v. tronpa, olagarro.

Entz.: L-pj: lau eta bost ikusi ditugu egun batean. Erremolino modura etortzen da. Enbarkazioa hurre badago guk badaezpada palua botatzen diogu, ze atrapatzen bazaitu arriskuan zaude eta. Paluak kalmatu (amantza) egiten du pixkat.

Dok.: Azkue. «Traganarru (B-l), tragarroi (B-b), manguera, manga ó columna de agua que se eleva desde el mar con movimiento giratorio por efecto de un torbellino atmosférico : trombe, colonne d'eau animée d'un mouvement giratoire produit par un tourbillon atmosphérique, qui s'élève de la mer.»

tragarroi - tragarroye (B-a)

Def.: iz. “G. trompa marina”. Bar.: traganarru. B-l: ura hartzen duena, “chupón” edo ez dakit den erdaraz. v. olagarro, tronpa.

Entz.: L-pj: lau eta bost ikusi ditugu egun batean. Horri ohola (tablia) bota behar izaten zaio.

Ez: M-d

Dok.: Azkue. «Traganarru (B-l), tragarroi (B-b), manguera, manga ó columna de agua que se eleva desde el mar con movimiento giratorio por efecto de un torbellino atmosférico : trombe, colonne d'eau animée d'un mouvement giratoire produit par un tourbillon atmosphérique, qui s'élève de la mer.» / Garmendia. «Tragarroi: Tromba marina.»

tragol (B-a - M-d [gól]) - tragola (B-a, M-d, L), tragólak (B-a); trabol (O-b) - trabola (A-ja, O-b-z), trabólak (E-jf)

Def.: iz. M-d: aparioa batzen dena. Kortxozkoak eta oholezkoak, orain plastikozkoak ere badaude.

Entz.: M-d: tamainu diferenteetakoak daude, antzina lebatzetan handiak ibiltzen ziren, tximinoitako arra betekoak darabiltzagu.

Dok.: Azkue. «TRAOL (B, G), cuadrilátero de madera en que se recoge el aparejo para pescar merluza, vulg. traule : travoul, cadre de bois sur lequel on enroule la ligne à pêcher la merlue.» / Ortuzar. «Tragola. Marco de madera en el que arrollan los cordeles de los aparejos de merluza.»

train (B-j, M-d, E-jf-s, L-j-l) - traña (L-j-pj), trañé (A-ja, B-a-j-m, M-d, E-jf), trañak (L-j), trañek (B-a-j, M-d, E-jf); trein (O-b) - treñe (O-b), treñak (O-p-z)

Def.: iz. “G. traína, traíña, arte de cerco”.

Entz.: M-d: gure sasoian berrogeita hamar - hirurogei brazako trainak izaten ziren.

Dok.: Azkue. «Traiñ (B-l,...), traina, red para pescar anchoa, vulg. cerco : traille ou chalut, filet employé pour la pêche aux anchois.»

TRAINEAN; TRAÑIAN (L-pj); TRAÑIEN (M-d); TRAÑÍN (E-jf-s)

Def.: adv. “G. pesca al cerco”. Trainarekin ibili.

Zit.: gero asi san trañien, trañekas atarate bien (M-d) / lau dabiltzes trañin (E-s) / gero trañín ibil gari / ibiltxen gari atunetan da ibiltxen garii amen trañin-de ba (E-jf) / ixurdetako ofesidxua gero euan, trañian (L-pj)

ARDOREKO TRAÑE (B-j)

Def.: iz. ardorean erabiltzen zena. B-j: neure denboran 160 brazakoa. v. ardoreko arte.

PIKEKO TRAÑE (M-d)

Def.: iz. M-d: train txikia izaten zen. Ez zegoen biberorik eta train txiki horrekin egiten zen etxada, zakua formatuta edukitzen zenuen karnada uretan dela. Orain ez dago pikeko trainik. v. pikeko arte.

train-bolintx (M-d) - train-bolintxe (M-d); train-bolaintx (B-a) - train-bolaintxe (B-a)

Def.: iz. M-d: sardinatan eta bokartean erabiltzen zen traina eta bolintxaren arteko artea.

traineru; trañeru (M-d), trañero (B-a, L-pj) - trañerue (B-a, M-d), trañeruak (L-pj), trañéruek (B-a-r), trañeruk (A-ja)

Def.: iz. “G. trainera”. Lehengo enbarkazioa, txalupa baino txikiagoa.

Dok.: Azkue. «Traiñeru (Bc, G), lancha trainera : traînière, barque pêchant à la traille.» / Astui. «Lancha trainera: TRAIÑERUE» (I7-190)

trainkada; treinkara - treinkari (O-z)

Def.: iz. train bete.

Zit.: es siñesteko moure, tato txikixai bota igual da.. treinkari (O-z)

trainol; trañol - tráñolak (E-jf); treñol (O-b) - treñolak (O-b)

Def.: iz. “G. enjaretado”. Traina gainean doan oholak. O-b: Bermeon enjaretau.

traketeko. Ik. apario

trama (M-d [má]) - tramie (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d: txikotari-edo egiten zaion senoa.

traman - tramana (L, O-b); draman (O-b) - dramana (O-b); tramái (B-a, M-d) - tramaye (B-a-g-l-r, M-d), tramái (A-ja) 1.

Def.: iz. haragi zuri-zuria zeukala esan zidaten Lekeition. M-d: arraiaren antzekoa baina handiagoa, hogeita hamar-berrogei kilokoak-eta egoten dira. B-r: arraiaren antzekoa.

Entz.: B-r: lehen ez da jaten izan, orain igual jan egingo da.

Dok.: Azkue. «Tramae, tramai (B-b), Var. de TRAMAN.» «TRAMAN (B, Gc), pez muy ancho, de piel muy delgada, corpulento : los hay hasta de cuatro quintales : gros poisson très large, à peau très fine, dont quelques-uns pèsent près de cinquante kilos.» / Ortuzar. «Tramaye. Nombre de pez. Se aplica también a los individuos que son insensibles a todo.» / Anasagasti. «Tramaijjie, Myliobatis aguila; Chucho, Rata.» / Anton Perez. «tramai (tramaié) (Torpedo torpedo). G. tremielga, tembladeras, trémaro. F. torpille tremble. I. electric ray. Itzelezko dartada elektrikoak eman daike arrain honek.»

traman; tramái - tramaye (B-l) 2.

Def.: iz. andreen sexua, alua. B-l: antzina deitzen izan zaio. v. maztranga.

trankero (B-a) - trankerue (B-a-j); trankerro - trankerru (E-jf)

Def.: iz. tertzak botatzeko erabiltzen zen, jinezkoa izaten zen. v. espillu, txirritxa 2, txitxast.

tranpa - tranpak (O-z); trenpa - trénpie (B-a), trénpi (E-jf), trenpak (B-j, E-jf) 1.

Def.: iz. “G. panda”. Trainak alboetan daroan maila zabalagoko sarea.

Dok.: Astui. «Esta malla de refuerzo es denominada SENDAGARRIJE. En la parte anterior o de proa de la red se le denomina TRENPA» (B4-106) [Julianen eta Dimasen arabera trenpa ez da sarearen aurrekoa edo txikotekoa bakarrik, eskukoa edo beste aldekoa ere egongo litzateke.]

ESKUKO TRENPEA; ESKOKO TRÉNPIE (B-j)

TXIKOTEKO TRÉNPIE (B-j)

tranpa (M-d [trán]) - tránpie (M-d) 2.

Def.: iz. “G. trampa”? Arrastako sarearen zati bat.

tranpilla - tranpilli (O-b)

Def.: iz. “G. ala”. Trainak alboetan daraman maila handiagoko sarea, triangelu baten modukoa. v. kaloi.

ESKUKO TRANPILLI (O-b)

Def.: iz. “G. ala de popa”. v. eskuko kaloi.

trapallada; trapallara - trapallari (O-b)

Def.: iz. kanpoan den haizeak, bera hona ailegatu ez arren, botatzen duen olatua, haizeak lagatzen duen olatua. v. haize-olatu.

Zit.: ño! trapallari ra gogorra amen (O-b)

trapolatu, trapolato (M-d) - trapolatue (M-d)

Def.: iz. mare bizietan urabehera dagoenean, korrenta beherantz datorrenean indarra daukanez barran armatzen den manejada. v. saltxaio, sarrantzi.

Ez: B-j

trasko - traskuk (O-o), trasko-botak (O-o-p)

Def.: iz. “G. choclo”. v. txokolo.

Dok.: Azkue. TRASKO (B-b-ond), choclos, sabots.»

trasportador (M-d) - trasportadora (M-d)

Def.: iz. “G. transportador”. M-d: errunboa markatzeko kartan.

traste (B-a - M-d - O-b [trás]) - trástiek (B-a, M-d), trastik (E-jf, O-b)

Def.: iz. M-d: guardarrainak, panelak, erramuak, traina eta elementu guztiak. v. armamento, petretxo.

Zit.: e bidxar trástik enbarkakuu atunetakuek (B-j) / trastik kanbidxaten goyes gu / trastik sartzen goyes (E-jf) / trastik sartzea gus atunetako / oneik antxobatako trastiok ata ein bi'ous, eta atunetako trastik sartu bi'ous (O-b)

trenpa. Ik. tranpa

trentzau (M-d [tzáu]) - trentzaue (M-d), trentzauek (M-d)

Def.: adj. “G. cuerda trenzada”. Ant.: lixue.

treotzara (L-l) - treotzaria (L-l), treotzari (O-b-o-z), treotzarak (L-l, O-b-z)

Def.: iz. “G. palangrera”. v. katillo, kriel.

Entz.: L-l: berrogei bat treotzara botatzen ziren itsasora.

Dok.: Azkue. «Treotzara (B-l), Var. de TRETZA-JASKI.» «Tretza-jaski (AN), tretza-katillu (B), cesta para conducir el palangre; vulg. tabla, panier dans lequel on porte la palangre.»

tresmalla, tresmalle - tresmallie (B-a), tresmalli (O-b), tresmallak (O-b), tresmallek (B-a); tresmáill (B-a - M-d [máill], O-b) - tresmalle (B-l), tresmállak (M-d, O-b), tresmallek (M-d); tresmallo - tresmallua (L-pj), tresmallu (E-jf)

Def.: iz. “G. trasmallo”. Hiru mailako sarea. M-d: sare bakoitzak hiru maila daroatza. Metro bi baino ez dauka altura.

Entz.: E-jf: lehen erabiltzen zen tresmailoa itsaskabratarako eta jotzen zuen edozein arrain atrapatuta geratzen zen hor, hiru maila edukikeran arraina hobeto engantxatzen zen. Iru mallaku esaten dugu orain.

tretza (E-jf [tzá], L-j-l-pj, O-b [tzá]) - tretzia (L-l), tretzí (E-jf, O-b), tretzak (E-jf, L-l-pj, O-b-o)

Def.: iz. “G. palangre”. Lehen erabiltzen zena, besigutakoa eta papardotakoa batez ere. Bar.: tertza.

Entz.: E-jf: papardotako tretzak laburragoak izaten ziren, besegutakoak luzeagoak. Neguan bodegetan enplomatzen ziren tretzak gatza emaniko antxoba txikiarekin.

TRETZA FALTAUA (L-pj), TRETZA PALTAUA (L-pj)

Def.: adj. pertsona okerra. Bar.: tertza faltau.

Zit.: ori tretza-paltau ra (L-pj)

trikolor (M-d) - trikolorra (M-d)

Def.: iz. M-d: baxuran antzina tximinian egoten zen farola: gorria, berdea eta aurretik zuria edukitzen zuen.

trinka (M-d [trín], L-pj, O-b); trínke (B-j-r, M-d)

Def.: ad. “G. trincar”.

Zit.: bragerue trínkateko edo, okitxen dau e, korremusie / “falsa bosi” darue, kati ta txikota, a da trínkateko malletie / buek, eruten tzules e beraune, beraune edo orrek bolak, aspidxen, trínkata dausenak sólta, da trena dator barrure / onek beléruek eta fokie eruten tzue, aixera ta dxuteko a, ondo trínketa / ori da kóntrie, botaberik eruten dauena, trínketa okitxeko / e kubertin beyen, dárue, aurretik atzera, armasoyek e trínkaten, da, ori, trinkaten duna: bragera / ori da goidxen, es e ankillen, fondo emote sunien, kati bádako, goidxen trínkaten da “con el sepo” / da atiek, dakosus e apur bat trínketa makinillan / lemi ausi dxakolakon edo lemi trínka dalakon edo, gobernu galdute (M-d)

Dok.: Azkue. «Trinkatu : 1º (B-oñ, G-iz-ord-us-zeg, L), oprimir, prensar : opprimer, presser.»

trinka (M-d) - trinkak (M-d)

Def.: iz. “G. trinca”.

Zit.: palun trinkati estaidxek (M-d)

trinkada (M-d)

Def.: iz. “G. trincar” aditzaren ekintza.

trinkadore (M-d) - trinkadorie (M-d)

Def.: iz. mazopak hiltzen eta legea zaintzen ibiltzen zen enbarkazioa.

Entz.: M-d: antzinakoa da.

trinket (M-d [két]) - trinketa (B-r, M-d, L-pj)

Def.: iz. M-d: aurreko bela izaten zen, bela nagusia.

Dok.: Azkue. «Trinket : 1º (B, G), trinquete, vela delantera de una lancha : trinquette, voile triangulaire placée à l'avant des barques.» / Astui. «Vela del trinquete: TRINKETA» (I7-191)

trio (B-a, M-d) - tríue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. trío”. M-d: elkarrekin beharrean dabiltzan hiru enbarkazio.

Entz.: M-d: bik egiten dute behar parejan eta hirugarrenak arraina eroaten du herrira eta biberak ekarri. Txandakatu egiten dira, lehorretik datorrena hurreratzen da besteakana eta arraina daukana doa herrira. Lehen ibiltzen ginen triuen, orain ez.

TRIOAN; TRÍUEN (M-d)

Def.: adv. “G. al trío”.

Zit.: da bat-abil beti, rútan, osea, e eitxen da biar, triuen / bay bat beti dau nabegaten, tríun susenien biarrien / len ibiltxen giñen tríuen (M-d)

tripa (M-d [pá]) - tripie (B-j, M-d) 1.

Def.: iz. Ant.: tertza-buru. M-d: aparioaren erdia, harri biren bitarteko senoa. Piedrabolaren edo tertzaren erdian. v. seno 3.

Zit.: batzuk bótaten tzoen arridxe, tripán (M-d)

Ez: E-jf, L-j-l

tripa (M-d) - tripé (A-ja), tripie (B-a, M-d) 2.

Def.: iz. “G. tripa del pescado”.

Zit.: atuneri aulan ébai, tripie, au, sabela, tripie (B-a) / ori da ba arraiñ e, e asule, asule, barru-, tripa suridxe / listaue da, olan tripan arraidxatakos / itxasapu daus klase bi, daus itxasapuek, bata tripa baltza, barrue e? Tripa barrue / da, dako, aspidxe sapala, tripie sapala (M-d)

tripa 3.+

Def.: iz. “G. tripa, panza de la embarcación”. v. pantza.

tripa-barru - tripa-barruak (L-pj)

Def.: iz. L-pj: lebatzaren arbia, kokotxa eta hori. v. apur.

tripatsu; tripatzu - tripatzue (M-d)+

Def.: adj. tripa handia daukan enbarkazioa.

Zit.: ori enbarkasiñu tripatzu da e? (M-d)

triple - tríplie (M-d)

Def.: iz. Mek. Cfr. alta y baja, erreblesible. M-d: hiru pistoiko baporezko makina izaten zen.

tripulante (B-j-p, M-d, L-pj) - tripulantiak (L-pj), tripulantiek (B-m, M-d)

Def.: iz. “G. tripulante”. v. gizon.

Zit.: da eitxe-san di iru edo lau bapor konpañe, da tripulantiek kanbidxe (B-m)

tripulazino; tripulasiño - tripulasiñue (B-a, M-d); tripulasiñoi - tripulasiñoi (O-b)

Def.: iz. “G. tripulación. F. équipage. I. crew”. v. jente.

triputx (M-d [pútx]) - tripútxak (M-d)

Def.: iz. tripotx. Arrainaren gibela. Sin.: barrutei.

Ez: B-j

Dok.: Azkue. «Tripotx : 2º (B-l-m, BN, G, L), tripas de oveja, boyaux des brebis.»

triza; trixa (O), trixe (B) - trixia (L-j-l), trixie (B-a, M-d, E-jf), trixak (O-p), trixek (B-a); trix (M-d) - trixak (M-d)

Def.: iz. “G. aparejo de driza”. M-d: motoiak eta txikotak.

Zit.: tira trixiari / emon trixi gedxo (L-l)

Dok.: Azkue. «TRIZA (B-l), driza, cuerda con que se izan las velas : drisse, cordage au moyen duquel on hisse les voiles.» / Astui. «Aparejo de driza: TRISEK» (I7-191)

TRÍXA(K) LISTO DAKOSUS (M-d), TRIXÍ LISTO DAKOSU (M-d), TRIXA(K) LISTO DAUS (M-d)

Def.: e. M-d: listo egon edozertarako.

Dok.: Anton Perez. «trixié listo okiñ = Adi egon, gertu egon. (Estar atento al parche). Bilbora bazuez, trixié listo okiñ lapurrekaitxik»

troinu; troñu - troñú (A-ja)

Def.: iz. “G. nudo. F. nœud. I. knot”. v. marapillo, murtzilla.

Dok.: Azkue. «Troiñu (B-tx), nudo, nœud.»

ATSO-TROINUA; ATZO-TROÑU (A-ja)

Def.: iz. txarto eginda dagoen troinua. v. atso-marapillo, atso-murtzilla.

MARIÑERU-TROÑU - MARIÑERU-TROÑU (A-ja)

Def.: iz. ondo egineko troinua. v. gizon-murtzilla.

tronpa (M-d) - trónpie (M-d) 1.

Def.: iz. “G. tromba”. M-d: “trompa marina”. Gora joaten den ura. v. olagarro, tragarroi.

Entz.: M-d: inoiz egin du euria zapo kumeak ere bai errekaren bat atrapatuta eta eroan ditu gora. Ikusi egiten da formatzen, pasatu ere egin gara gu albotik, ziloa egiten du.

tronpa (M-d) - trónpie (B, M-d) 2.

Def.: iz. M-d: “orca, trompa”. Burua atera eta buia bat legez egoten da. Iluna eta tripa zuria.

Dok.: Azkue. «Tronpa : 1º (Bc, G), pez grande, negro, salta mucho, su aleta dorsal es como el codaste de la lancha : grand poisson noir, qui saute beaucoup, et dont la nageoire dorsale ressemble à l'étambot d'une barque.» / Anton Perez. «tronpa, tronparraiñ (tronpie, tronpárraiñe) = (Cetorhinus maximus). G. tiburón peregrino. F. pélérin. I. peregrine shark.»

trontzoi (M-d [tzói]) - trontzóyek (M-d)

Def.: iz. “G. troncha, tajada”. M-d: arrainari osoan ebakitzen zaion zatia.

truban (M-d [trú])

Def.: adv. (Ibili, joan). Dudan ibili zen truban edo druban zen esaten zutena. M-d: algatean, trabeska.

Zit.: algaretin dunien da, trabeska duna edo, drú- drúban duna / a ibiltxen da, trúban ibiltxen dales, da, itxasun ganien, trabes dabil [marmoka] (M-d)

trugoi - trugoye (M-d), trugóyek (M-d)

Def.: iz. “G. trueno. F. tonnerre. I. thunder-clap”.

TRUGOYE DAKAR GAUR (M-d)

Def.: e. M-d: lainoetan igartzen da, laino bolek irteten diote eguzkiari.

TRUGOY(E) DXOTA SAUS (M-d)

Def.: e. nekatuta.

trugonada

Def.: iz.

Zit.: bóta bi dxopa trugonaden bat (M-d)

tuberi (M-d) - tuberidxe (M-d), tuberidxek (M-d)

Def.: iz. “G. tubería”.

Zit.: petroliun e ori, tuberidxe datorrena / uren tuberidxe, ure berotuteko tuberidxe, a tuberidxe otorte san labara, sutara / da galdarak ataten sin grugis errire, tuberidxe garbitxuteko urtien, tuberidxe ta garbitxuteko ta (M-d)

tubo (B-a-j, M-d) - túbue (B-j-m), túbuek (B-a-m, M-d)

Def.: iz. “G. tubo”.

Entz.: M-d: berrogeita hamar hodi edo gehiago edukitzen zituen kalderinak.

PETROLIUN TÚBO (M-d) - PETROLIUN TÚBUE (M-d); PETROLIDXUN TÚBUE (B-j)

Def.: iz. Mek. M-d: tanketik motorrera doana, motorrak jateko.

tuerka (B-j-m, M-d) - tuérkie (B-j-m, M-d), tuerkak (M-d)

Def.: iz. “G. tuerca”.

tunba (E-jf [bá])

Def.: ad. tumbar, dar vuelta.

Zit.: abe! Túnbeta gaus e estiborran gánera edo baborran gánera (B-a) / itxaso gogorra bádau túnbateko dispuesto saus [neuk proposatutako esaldia errepikatuz] (M-d) / tunbá ein de / txo! au enbarkasinu tunbata dau (E-jf)

tunba (M-d [tún]), túnbe (B-a) - túnbie (B-a, M-d)

Def.: iz. (Emon, hartu). M-d: mandara egin enbarkazioa beste manda altxatzeko, pintatzeko edo dena dela.

Zit.: ba lagun bi badaus amen plánta túnbi emoteko (B-a) / kargillik estau emoten túnbarik (M-d)

tuntux (B-r - M-d [túx]) - tuntuxa (M-d, L-l-pj), tuntuxe (A-ja [s], M-d), tuntuxak (L-l-pj), tuntúxek (B-j); tuntuíx (B-a) - tuntuixe (B-a), tuntuixek (B-a) 1.

Def.: iz. “G. boya del palangre”. M-d: antzina besegutan eta papardotan erabiltzen ziren jinezko buiak, bertan batzen zen kordela. v. mundil.

Dok.: Azkue. «TUNTUIZ : 1º (B-b-l, G), boya que se emplea en la pesca del besugo para tener pendiente el aparejo, bouée ou voye servant à soutenir la palangre.» / Ortuzar. «Tuntuxé. Baliza del palangre. Es un flotador de hojalata de forma cónica y de cuyo vértice pende la terza sumergida en el agua.»

TXIKOTEKO TUNTUIXE (B-a)

Def.: iz. B-a: lehenengo tuntuxa.

Entz.: B-a: tuntuxak jeneralean gorriak izaten ziren, txikotekoa zuria edo berdea izaten zen, jeneralean zuria gauez hobeto ikusteko.

tuntúx (M-d) - tuntuxa (M-d, L-pj) 2.

Def.: iz. haurdun dagoen andrearen sabela.

Zit.: jo, estako tuntuxa makala! (M-d) / tuntuxas dao (L-pj)

Ez: O-b, bultu.

tuntux-palu, tuntux-palo - tuntux-palue (B-r)

Def.: iz. tuntuxak atrapatzeko palua. v. bitxero, palokako.

Entz.: B-r: antzina ez da egon tuntux-palorik, tirantearekin barrutik kanpora pasata denak amarratzen izan dira elkarrekin eta galdu ere gutxiago egiten izan da. Geroagokoa da tuntux-palua.

turista (M-d) - turiste (A-ja), turistak (M-d), turistek (A-ja)

Def.: iz. itsasora dabilen udatiarra.

Zit.: turista gusti-gusti-gusti-gustidxek ónek kanoa gustidxek, udan deitxuten tzoe berari (M-d)

turrun (O-b) - turrune (O-b)

Def.: iz. “G. sirena”. v. sirena.

tutu, túto (B-j, M-d) - tútue (B-j, M-d), tútuek (B-j)

Def.: iz. 1. kainabera baten antzekoa, barruan korainetak gordetzeko erabiltzen zen. M-d: koraineta sartzen dena. 2. “G. lanzadera de palangre de mano”.

Entz.: M-d: lebazaleetan, hogei amuko eta hogeita bost amuko tertzatxuetan, zelan plameatu tutuan sartzen zen. Hau plastikozkoa izaten zen. Azkenengoko amuan berauna eroaten zuen, buruz behera ipintzen zenuen, jausten zen berauna eta libre-libre irteten zuen, han joaten zen tertza hondora. Txikoteko amuan pita edo kordela-edo edukitzen zuen hondora ailegatzeko. Orain ez dabiltza horrela.

Dok.: Apraiz. ««Tutue» (lanzadera de palangre de mano)» (I2-124)

txabalu. Ik. sapalo

txabeta (B-a, M-d) - txabetie (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. chaveta”. M-d: ardatzak daroa platoan, barruan daroa txabeta. Helizeari ere ipintzen zaio barruan.

txalupa (M-d), txalupe (B-a) - txalupia (M-d), txalupie (B-a-r, M-d), txalúpek (B-a-g); txalopa (E-jf, L-l, O-b-z) - txalopia (L-pj), txalopi (E-jf, O-b-p-z), txalópak (E-jf, L-j-pj, O-b)

Def.: iz. “G. chalupa”. Izatez antzinako txalupak dira baina Elantxoben eta Ondarroan batzuetan oraingo itsasontziengatik entzuten da berba hau.

Entz.: M-d: antzina txalupetan joaten ziren abantean eta belan, ez zen egoten makinarik. Bermeon ehun eta hamabi ito ziren1912ko abuztuaren hamabian. Galarrenak atrapatu zituen kanpoan. Alfonso XIII.a ere etorri zen hiletetara. Busturiko errioan gerra bueltara arte bi egon ziren kenduta (erretirata). Nik neuk itsasora-eta ez ditut ezagutu. L-pj: Lekeition Galbario Mendi, Koven Anres, Mallorca-Menorca [bat edo bi?], sei edo zazpi-edo egon ziren.

Zit.: da ein gendun, e bosten arteko txalopa bat / Elantxobeko lorea txalopin ixena (E-jf) / txalopak ittosun, danok ittosun gabisenin / gure txalopi bixar dator (O-b) / segun selako txalopi ba alako txikota (O-p)

Dok.: Azkue. «Txalupa (c,...), chalupa, lancha : chaloupe, barque.» / Ortuzar. «Txalüpe. Lancha.» / Astui. «Chalupa: TXALUPIE» (I7-190)

txalupa-etxe; txalupa-etze (M-d) - txalupa-etzie (M-d), txalupetzie (B-a-p), txalopetzi (E-jf)

Def.: iz. M-d: txalupak egoten zireneko loia. B-p: txaluparen loia. v. bodega, loia.

Entz.: M-d: partila egoten zenean partitzen zuten dirua bertan. Jana egiten zuten gisatua, gaztaia eta irasagarra.

Dok.: Azkue. «Txalupetxe (B-l), la casa del patrón en que de vez en cuando se reune la tripulación de una lancha, la maison du patron dans laquelle se réunit de temps en temps l'équipage d'une barque.» / Ortuzar. «Txalipetse. Lonja o taberna en donde se reunen para hacer la partija.»

txamakulo (M-d) - txamakulue (M-d)

Def.: iz. “G. radio”. M-d: Mongomerik, bermeotar patroi batek esaten zuen berba. Bakarra izaten zen Igeldori arrainen partea euskaraz ematen ziona.

txamuski (B-a, M-d) - txamuskidxe (B-a, M-d); amuxki (O-b [s?]) - amuxki (O-b [s?])

Def.: iz. Ondarroan ez dakit x edo s litzatekeen transkripzio zuzena. Artikuluarekin ez da itxuraz aldatzen. “Amai es emon” ere deitu zion. M-d: portura etorkeran arrantzale bakoitzari tokatzen zaion arrain partea, bost kilo arrain. Lehen atunetatik etorri eta atun txiki bana-edo ematen zen.

txanbiur - txanbiurra (L-j-l-pj)

Def.: iz. “E. bihur, bihor”. Txikotarena, alanbrarena kota da. “Codillo”-agatik galdetu nienean ere hauxe erantzun zidaten. L-j: “cote”.

Zit.: txanbiurrataukos (L-l)

Dok.: Azkue. «Txanbior (B-mu-tx), txanbiur (B-l), dobleces de cuerdas, plis des cordes. Var. de TXANBIGUR (1º).» «Txanbigur : 1º (B-l-m), enredijos de las cuerdas, dobleces que se les forman á causa de la humedad : entortillements des cordes, plis qu'elles forment par suite de l'humidité.»

txanel (B-r - M-d [nél]) - txanela (B-l-r, M-d, L-pj); txañel - txañela (E-jf), txañelak (E-jf)

Def.: iz. “G. chanela, chalana”. M-d: lagun bi-edo ibiltzeko batel txikitxua, enbarkaziora pasatzeko jendea eta buiara-eta.

Entz.: M-d: txanelak orain gutxi daude, erabili ere ez.

Dok.: Azkue. «Txanel (B-b-l-mu, G), chalana, lancha de fondo plano y forma tosca : chaland, barque à fond plat de forme grossière.»

txangurro (M-d) - txangurrua (M-d), txangurrue (M-d)

Def.: iz. hasieran “buey”-ren erantzun bezala eman zuen Dimasek. Nik uste dut bai Bermeon eta bai Mundakan ez dela erabiltzen “buey” edo “centollo” esateko. Hauek adierazteko, Ondarroan ere bai eta kostan arrunta den moduan, karramarrue da erabiliena, beste barik. Azkueren definizioa Dimasek dioena litzateke. M-d: karramarro klase bat, pateloa. v. patelo Dimasentzat, txapalo ere bai beharbada.

Entz.: M-d: arrain gutxi mailatzen zenean txangurroak jaten zituen ia guztiak.

Dok.: Azkue. «TXANGURRU : 1º (B-mu), crustáceo pequeño, de flor de agua, se enreda, no pica como el cangrejo, no se come : petit crustacé non comestible, qui vit à fleur d'eau et s'enroule; il ne pince pas comme le crabe. — 2º (G-don), cangrejo, crabe.» / Anasagasti. «Txangurrue, Cancer pagarus; Buey, cangrejo.» / Anton Perez. «txangurro (txangurrue) = (Maia squinado). G. centollo. F. araignée de mer. I. king crab.»

txano (M-d) - txánue (M-d), txanu (O); txaiño - txáiñue (B-r); txoiño - txóiñue (B-Benito)

Def.: iz. M-d: entzadoen txanoa, frailea legez. Soltatzekoa da.

Dok.: Azkue. «TXANO (B-g-l-m-mu, G-and, L-ain), gorro cónico, bonnet de coton.»

txanpel (M-d [pél]) - txanpela (M-d, L-j-pj)

Def.: iz. amu-bakarrean erabiltzen zen txikotxua. M-d: norberak egiten du hariekin. Kalamuzko haria jo-jo-jo eta txanpela egiten zen. Gogortzen zen eta gero alanbra zati batekin amua ipintzen zitzaion, bestea beraunera joaten zen, apariora. L-j: artzari amarratuta doan beste txikot zati bat. L-pj: madretik amura doana. Potxeria besigutako apariokoari esaten diogu eta aingiratakoari txanpela. Lebatzetakoa ere bada, arrain handientzako.

Dok.: Azkue. «TXANPEL : 1º (B-l-mu, G), cuerda como de tres pies de largo, penúltima de las cuatro clases de cuerda de que consta el aparejo para pescar merluzas, vulg. socala : corde d'environ trois pieds de long, l'avant-dernière des quatre dont fait partie la ligne à pêcher la merlue.»

txanpelet (O-b) - txanpeleta (E-jf, O-b), txanpeletak (O-b)

Def.: iz. “G. regidera”. v. txori 2.

Entz.: E-jf: orain ere erabiltzen da txanpeleta baina lehen atun batek agarratzen zuenean txanpeleta jaitsi egiten zen aparioa alatzeko, orain ez. Orain ere batzuek egiten dute, Andino-k horrelaxe egiten du. Lehen, txalupetan jende asko egoten zenean ez zegoen arazorik ze gizon bat egoten zen berton txanpeleta gora eta behera ibiltzeko. Baina orain lagun justuekin dabiltza txalupak, bost lagunekin, lau lagunekin, legazaleak, orduan eurotan aparioetan eraztun bat eroaten dute. Eraztunari heltzen zaio txanpeleta jaitsi eta igo beharrean. Eraztunekin askoz ere arinago egiten da maniobra. Sistema hau bermearrek atera zuten, haiek guk baino lagun gutxiagorekin egin dute beti behar. O-b: espet bakoitzak bi eroaten ditu: puntakoa eta erdikoa.

PÚNTAKO TXANPELETA (E-jf)

Def.: iz. puntako aparioari dagokion txanpeleta.

txapa (B-a [pá]) - txapí (E-jf)

Def.: iz. “G. chapa”.

txapadun - txapadunek (M-d)

Def.: adj. “G. (embarcación) de chapa”.

txapalo (M-d) - txapalue (M-d)

Def.: iz. hau ere eman zuen txangurro eta pateloaren sinonimotzat. M-d: azalean ibiltzen den karramarroa, barrutik ura dena.

Entz.: M-d: lupinak-eta atrapatzeko da ona.

txaparrada. Ik. zaparrada

txapazko; txapasko (B-a-g) - txapaskue (B-a, M-d), txapasku (E-jf, O-b), txapaskuek (M-d)

Def.: adj. “G. de chapa”.

Entz.: M-d: makaileroak eta merkanteak beti izan dira txapazkoak. Atuneroak eta arrasteroak beranduago hasi ziren, hirurogeiaren bueltan-edo.

Zit.: au e Fátima da txapasko motorra (B-a) / txapasko barkuek (M-d) / oin txapasku dekoe danak [bita] (E-jf)

txapeloker - txapelokerra (O-b)

Def.: iz. “G. pez martillo”. v. guardazobil.

txaplata (L-l-pj) - txaplatia (L-pj)

Def.: iz. “G. toletera, escalamera, chumacera”. v. broga.

txardango (L-j-l) - txardangua (L-j-l), txardangu (E-jf); txartango - txartangu (O-b)

Def.: iz. (Bota). G. “charrango”. Trainean zakua formatzeko erabiltzen den palua. Bar.: sardango.

Entz.: L-pj: lehenago erabiltzen zen hori antxoba enbarkatzeko eta baita sardina enbarkatzeko ere. Kanpora ateratzen zen palu bat izaten zen, lehenago trainaren kortxoak batzen zituzten hor. Orain burdinazkoa botatzen da eta beste misio bat da orain. L-j: geuk atera genuen hori atuneruetan.

Zit.: txardangu ekarri! (L-l) / txardango bat botate ben (L-j)

Dok.: Azkue. «TXARDANGO : 2º (B-l, G), horcón de que se sirven los pescadores para sostener la traina, vulg. charrango : tangon, perche dont les pêcheurs se servent pour soutenir la seine ou la traille.»

txarpa (M-d) - txárpie (B-a-j, M-d), txarpí (E-jf), txarpak (B-a, E-jf)

Def.: iz. M-d: atunetako amua, kazarako da. Korainetaren antza dauka baina burdinazkoa da eta handia, ankilaren antza baina txikiagoa. Uretara jausten den zeredozer atrapatzeko ere balio dezake. B-a: atunetako nahiz zimarroitako. E-jf: zimarroitan erabiltzen dira. Erdian daroa amua, amu bakarra. v. atxamart.

Ez: A-ja

Dok.: Azkue. «TXARPA : 3º (G-ori), instrumento de hierro para coger ostras, crochet de fer qui sert à saisir les huîtres.»

txarri-korta (B-a) - txarri-kortie (B-a), txarri-kortak (B-a-j, M-d)

Def.: iz. atunetako guardarrain handiak.

txarro (B-a-o) - txárrue (B-a-j)

Def.: iz. “G. serrano, carraspio”. Symphodus familiako arraina. Goienetxeak irudietan “porredana”, Symphodus melops arrainari deitu zion, Dimasek karraspioa deitu zion honi. Bar.: sarrau. Sin.: karraspio.

Entz.: B-a: hemen harritik, Ronpeolasen-eta atrapatzen da.

Dok.: Azkue. «SARRO 1º (B-b) un pececillo. Xarro 1º (B-b) durdo pequeño, pececillo.» / Anasagasti. «Txarrue, 1. Symphodus melops; Porredana, Tordo rocoso. 2. Ctenolabrus rupestris, Tabernero.» / Anton Perez. «txarro (txarrue) = (Crenilabrus melops. C. exoletus). G. durdo. F. crenilabre, vieille. I. labre.»

txatel (M-d [tél]) - txatela (B-a-j, M-d); txartel - txartela (M-d, O-b), txartelak (O-b) 1.

Def.: iz. M-d: kobratzeko behar den errezibua, prezioak-eta ipintzen dituena.

Entz.: M-d: kofradian arraina pisatu ondoren ematen zizuten txatela pisuarekin eta prezioarekin. Gero zapatuan kobratzen zen horrekin kofradian. Gaur egun bankutik egiten da.

Zit.: e dxun e pixadoriñe sutanoñe, arek emongo txu txatela (B-j)

Dok.: Azkue. «Txatel (B-mond), cédula, billete. Var. de TXARTEL (1º).»

txatel (M-d [tél]) - txatela (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: driban igual hamalau edo hamabost sare bota ondoren sareari aurretik amarratuta erriatzen zen txikota zortzi, hamar edo hamabost braza. Aurreko bitan amarratzen zen.

txatula (M-d) - txatulie (M-d), txatúlak (M-d)

Def.: iz. “G. tachuela”. Txartuelak (O-o) ere jaso nuen.

txelba (O-b [bá]) - txelbia (L), txelbí (O-b)

Def.: iz. Lekeition “dorada” zela esan zidaten. O-b: arrain nagusia, kilo bi, hirukoak ere bai eta laukoak ere badaude.

Entz.: O-b: hori gutxi izaten da, arrain gutxia da.

Dok.: Azkue. «TXELBA (B, G), un pez, vulg. urta, un poisson.»

txerkiu - txerkiue (O-o), txerkiuak (O-p-z)

Def.: iz. kazako aurreko botabera txikiak. v. botabera txiki, pertxa txiki, sanbrus, tanganillo.

txermol - txermola (O-b)

Def.: iz. “G. listado. L. Katsuwonus pelamis”. v. serrutxo.

txibato (M-d) - txibátuek (M-d)

Def.: iz. M-d: radioak.

Zit.: txibatu dako, txibatoti dau bérbetan-edo (M-d)

txibi (O-b-z) - txibixe (O-b), txibixak (O-b)

Def.: iz. “G. jibión, chipirón, calamar. I. long-finned squid. L. Loligo vulgaris”. v. tximinoi.

txibia; txibidxa (M-d, E-s), txibidxe (B-a) - txibidxie (B-a-g-j-r, M-d), txibidxi (E-s), txibidxek (B-a); txibi (L-pj) - txibidxa (L-pj)

Def.: iz. “G. sepia, jibia, cachón, choco. I. common cuttlefish. L. Sepia officinalis”. Bar.: jibi. v. txoko.

Entz.: M-d: otsailean etortzen da kostara eta maiatzerako amaitu egiten da, arrarekin nahasten da eta arrautzak egiten ditu itsasadarrean, haitzen kontran eta abar. Maiatzerako hiltzen ikusten dira azalean, urtebeteko bizia dauka. Arra eta emea bereizteko lehenengoak arraiak dauzka erroan eta emeak ez dauka, bestela tripara begiratu eta emeak bola gorriak edukitzen ditu, arrak ez dauka.

Dok.: Azkue. «Txibia (B-b), jibia, seiche. Var. de TXIBI (2º).» «TXIBI : 2º (AN-ond, B-l), jibia, pez marino parecido al calamar : seiche, poisson de mer semblable au calmar. = Algunos (B-m,...) llaman así al mismo calamar. Quelques-uns (B-m,...) donnent ce nom au calmar lui-même.» / Anasagasti. «Txibijjie, Sepia oficinalis, Sepia.» / Anton Perez. «txibije (txibijie) = (Sepia officinallis). G. jibia, sepia, choco. F. seiche. I. cutlefish.»

TXIBIATAN; TXIBIDXETAN (B-j)

Def.: adv.

KANPOKO TXIBIEA; KÁNPOKO TXIBIDXIE (B-g)

Def.: iz. Kanpoko, basatako, arriko.. eta antzeko hasierak dauzkaten egituren lexikalizazioa ez da beti ziurra. Adibide honetan da dau kanpoko txibidxie ixena dakona esan zuen eta horrexegatik sartu dut hiztegian. B-g: popan hezurra dauka, orratza legez irteten dio. Kostakoa bigun-biguna da, ez dauka horrelakorik.

TXIBIEA BAINO ZURIAGO ZAGOZ; TXIBIDXI BAIÑO SURIDXAU SAUS (M-d)

Def.: e. kolore zuria daukanari esaten zaio. Baita gernikarren kolori dakosu ere.

txibia-kaja; txibidxa-kaja - txibidxa-kajie (M-d), txibidxa-kajak (M-d)

Def.: iz. M-d: antzina lebatzetan txibia bizirik edukitzeko biberoa. Portuan egoten ziren udaberrian. v. aljiba.

Entz.: M-d: karramarroak ere edukitzen zenituen. Urte bat egon zen zentollo asko atrapatu zena eta kutxa haietan egoten ziren.

txibiero; txibidxero (M-d) - txibidxerue (M-d) 1.

Def.: iz. txibiak atrapatu eta beste enbarkazio batzuetakoei karnadatako saltzen zizkiena.

Entz.: M-d: bezeroak edukitzen zituzten. Mundakarrek atrapatzen zuten txibia eta bermeotarrak etortzen ziren bila. Txibiero batek bost edo sei enbarkazio edukitzen zituen beharbada eta haiei denei ematen zien txibia bizirik eta kalara eroaten zuten.

Zit.: igual ba txibidxero batek okitxe ban ba bost edo sei enbarkasiño (M-d)

txibiero - txibieruk (O-z) 2.

Def.: iz. tximinoitan joaten den enbarkazioa. v. tximinoizale.

txibihazur; txibidxasur (M-d) - txibidxasurre (E-jf); txibi-asur - txibi-asurra (L-pj)

Def.: iz. txibiaren hezurra.

Entz.: B-a: txibiak kostara datoz hiltzen. Gaztetan egiten izan dugu luma (plumie) harekin zorroztu. Beste batzuek gauzak egiteko hartzen zituzten, barkuak-eta.

txifar (M-d - E-jf [fár]) - txifarra (B-a, M-d, E-jf, O-b), txifárrak (B-a, E-jf)

Def.: iz. M-d: bapordunek galdaratik lurruna zabaltzen zutenean, bere indarrarekin kanpora ateratzen zuten saiako ura.

Zit.: txifárrak etxaten daui ure (B-a) / txifarrak emonda deu ori enbarkasinue (E-jf)

txigre (M-d) - txígrie (M-d)

Def.: iz. “G. chigre”. M-d: makinilla txikia. Asturiasen “chigre” taberna da.

txikerdi - txikerdi (M-d); txikerdiko (B-a); txikierdi (B-j)

Def.: iz. badirudi formaren aldetik berdin erabiltzen dela mugagabean eta mugatuan. M-d: kuartillo erdiaren erdia.

Entz.: M-d: goizean ateratzen zen armozutarako txikerdi.

Zit.: batxuk kuartillo erdi, beste batxuk iru txikerdiko (B-a) / goisin atate-san da iru txikierdi (B-j)

Dok.: Azkue. «Txikerdi (B, G), medio chiquito, equivalente a un octavo de litro, mesure équivalant à un huitième de litre.»

txiki-handi - txiki-andidxek (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d: lebatzetan ibiltzen diren enbarkazioak, handiak dira baina ez handi-handiak. Atunetan eta antxobatan-eta ibiltzen direnak ere izan daitezke.

txikot (B-a - M-d - E-jf [kót]) - txikota (B-a-j, M-d, E-jf-s, L-j-pj, O-b-o-p-z), txikótak (A-ja, B-a, M-d, O-b)

Def.: iz. (Emon..). “G. cuerda, chicote”.

Zit.: berrotabosteko txikota / sémateko txikotak esango sin ordun ba? Ogetalaukuek, ogetalaukue, orain ba ogetameseiku ero berrotaboskue da olan (B-j) / móllara be txikota omon bixu (M-d) / igual ba sortziko txikota eroo.. seiko- seiko txikota ero, e? oin náilona dales dana ba, ekarri niri sortziko txikota! gero seikue, ero amarrekue (E-jf) / txikota emon orrei! (O-b)

Dok.: Azkue. «TXIKOT (B,..., G-ori), txikote (AN-ond), soga, corde de sparte.»

AIHENEKO TXIKOTA; AIDXENEKO TXIKOTA (M-d)

Def.: iz. M-d: enbarkazioa amarratzen den txikota.

BARRUKO TXIKOTA (M-d)

Def.: iz. Ant.: kanpoko txikot. M-d: tertzaren hasikera.

BERAUNEKO TXIKOTA (B-j-l, M-d)

Def.: iz. berauna doan txikota.

KANPOKO TXIKOTA (M-d [kán])

Def.: iz. Ant.: barruko txikot. M-d: tertzaren akabakera.

KORTXOKO TXIKOTA (B-j-l - M-d [kór])

Def.: iz. kortxoa doan txikota. M-d: lodiagoa da trenpakoa baino.

MANDAKO TXIKOTA (M-d)

Def.: iz. “G. cabo de mena” galderaren erantzuna. Arrastako sarean.

OTZARAKO TXIKOTA (E-jf)

Def.: iz. langustatan tirentatik otzarara doan txikota.

ZAKUKO TXIKOTA; SAKUKO TXIKOTA (E-jf)

Def.: iz. trainak txikoteko mandan zakua ipintzeko edukitzen duen txikota, sardangora doana. v. sirri-sarra 2.

TXIKOT FALTAUA; TXIKO FALTAUE (B-p, M-d)

Def.: adj. pertsona okerra. v. trabeseko panel, kordel faltau, tertza faltau.

TRENPA (M-d [trén]) - TRÉNPIE (B-a-j, M-d), TRÉNPAKO TXIKOTA (M-d)

Def.: iz. “G. jareta [Zierbenan eta Santurtzin]”. Trainean beraunetik aurreko txikotera edo eskuko txikotera doan txikota. M-d: trainean kortxotik beraunera doan txikota. v. sirri-sarra 1.

Entz.: M-d: trenpako txikota estutukeran berauna eta kortxoa bat egiten dira.

txikot - txikota (L-l); txikot-manda; txiko-manda (B-j) - txiko-mandie (B-j); txikot-parte - txiko-parti (E-jf)

Def.: iz. “G. el cabo”. Trainaren aurreko aldea. Ant.: esku, esku-manda.

Zit.: txiko-mandi datosku málleta / txiko-manda gustidxe dator málleta / igual arrañe ikuste-san daui gixónak ba txiko-mandatitula, ordun eitxe-san daui arridxe lántza / estau arkó ona ta ori eskoko mandi batunde dakosu! Ein apurtxu be txikoterau! / e ba geroko etxadi ba txikoterau eingo txagu / bota txikoteko mandara batela kalmí badau (B-j) / erdire dxun bi badeu ero txikoterau badoye ero, eskurau badoye / txo! ori txiko-parti, ein dana batera [planeatu] / guk jeneralmente txikotin.. eukitxen gus, beráun gitxiau (E-jf) / txikota batzen bara ba naidxo rau e bestera / txikota batzen da (L-l) / beuneku.. eukitten dau pixo gexa esku-partin, txikotin baño (O-b)

txikotada - txikotadie (B-j)

Def.: iz. golpe. Bar.: txikotazo.

Zit.: ori txikota ténpla gidxau! gu dau esan apurtxu bet okitxeko bai atesun es atesun, porke igual manuen, da emoten txun txikotadias, errementa dau / selako txikotadi emon dosku ba! (B-j)

txikotazo; txikotaso (B-a, M-d) - txikotasue (B-a, M-d)

Def.: iz. (Emon, hartu). Bar.: txikotada. M-d: golpea.

Zit.: orrek artun dau txikotasue / txikota etzagun emoten arrastan e erremorkan ekarten bagendun laguna edo béste bat, alanbri báiño, karreteleko alanbrie, da erri luse-luse-luse-luse, da, an dator e, áuna barrurarte, esate baterako berrogei brasararte edo otorte sin se asko bajaten da, asko bajaten da alanbrie, da, egualdi txarra bádau e, estau altzaten, estau omoten txikotasorik / omoten batzut, txikotasue, takarta baiño lusiau imingo saitxut (M-d)

txikotezko; txikotesko (B-a, E-jf) - txikoteskue (B-a, M-d), txikotesku (E-jf), txikoteskuek (B-g)

Def.: adj. txikotaz eginikoa, txikota.

Zit.: atxiñen palangri ote-san da, lelau e txikoteskue, txikota, gero etor da fitxie (B-a) / potxera txikotesku da (M-d)

txilibrot - txilibrota (B-m), txilibrotak (B-j-m)

Def.: iz. Mek. Cfr. blaustre. B-j: txilibrotak dira tuerkak izatea legez, redutorak eroaten zituen bueltan hamabi-hamalau. Ez dute eman emaitza onik, apurtu egiten izan dira. Motorrak ez du eroaten jeneralean txilibrotik.

Ez: M-d

txilipitxero - txilipitxerue (B-a-o), txilipitxeruek (B-a)

Def.: iz. “G. julia, doncella. F. girelle. I. rainbow wrasse. L. Coris julis”. v. lula.

Dok.: Anasagasti. «Txilipitxerue, Coris julis; Doncella, Julia.» / Anton Perez. «txilipitxero (txilipitxerue) = (Coris julis). G. julia, doncella. F. girelle. I. rainbow wrasse. Badirudi izen honen jatorria txilibitero, txilibitua joten duena, dela.»

TXILIPITXEROTAN (B-a)

Def.: adv. lulatan.

txiliprost (M-d) - txiliprosta (M-d); txiliport - txiliporta (B-l-r)

Def.: iz. M-d: ankilla amarratzen da erpetatik txikotarekin, gero seno apur bat ematen da eta amarratzen zaio eraztunean beste txikot punta bat, horri deitzen diogu guk txiliprosta.

Entz.: B-l: hondoari heltzen badio ateratzeko.

txilleri - txilleridxe (B-j)

Def.: iz. “G. chiquillería. F. marmaille”. Txillo berbatik etorriko da.

Zit.: beitu txilleridxe! / amen txilleridxe! / an txilleridxe (B-j)

Ez: M-d

txillo - txíllo (A-ja), txillua (L-pj) 1.

Def.: iz. besigu kumea. L-pj: pantxoa [Bermeotarren eta mundakarren txilloa] baino hazitxuagoa denean. v. besegu-txillo.

txillo (B-a, M-d) - txíllue (B-a, M-d) 2.

Def.: iz. besegu kumea, beseu-txillue baino txikiagoa. B-a: gorritxuak dira. v. pantxo.

Entz.: M-d: Mundakako portuan atrapatzen ziren gauez, hori galdu egin da. Berrogeita hamar brazatara-eta joaten ginen txilotan. B-a: udan egoten dira umeak horiek atrapatzen. Zaharrek esaten dute txilo asko badago atuna ere asko ateratzen dela.

Dok.: Azkue. «TXILLO (B-m), pancho, pececillo que se pesca en los puertos, petit poisson que l'on pêche dans les ports.» / Anton Perez. «Txikiari txillue, beseu txillue deitzen zaio. G. pancho.»

TXILLOAREN BEGIAK; TXILLUN BEGIDXE (M-d), TXILLUN BEGIDXEK (M-d)

Def.: iz. begi txikiak dauzkanari esaten zaio, baita biharamuna daukanari ere.

Zit.: txo! Atzo be ibil sara, txillun begidxetakosus-de (M-d)

tximini (B-a, M-d, O-b) - tximinidxe (B-a-j, M-d), tximinixe (O-b)

Def.: iz. “E. tximinia. G. chimenea. F. cheminée. I.chimney”.

tximinoi (B-a, M-d) - tximinoya (M-d), tximinoye (B-a); tximiño (L-pj) - tximiñoya (L-pj), tximiñoye (E-s)

Def.: iz. “G. jibión, chipirón, calamar. I. long-finned squid. L. Loligo vulgaris”. v. txibi.

Zit.: atzo amasei artu nendusen, amasei tximinoi (M-d)

Dok.: Azkue. «Tximinoi 2º (B-l,...), jibión, calamar, calmar.» / Anasagasti. «Tximiñoie, Loligo vulgaris, Calamar.» / Anton Perez. «tximiñoi (tximiñoie) = (Loligo vulgaris). G. calamar. F. calmar, encornet. I. squid.»

TXIMINOITAN; TXIMINOITXAN (M-d); TXIMINOITXEN (B-a-r); TXIMIÑOTAN (E-jf-s, L-pj)

Def.: adv.

Zit.: tximiñotan ixan gara [“hemos ido a por chipirones” galderaren erantzuna] (L-pj)

KRIAUN-TXIMIÑO (L)

Def.: iz. L-pj: haitzean atrapatzen den tximinoia, kumeak botatzen etortzen dena. Luzengagoa da tximinoi zaharra baino.

TXIMINOI ZAHARRA; TXIMINOI SARRA (M-d); TXIMIÑO SARRAK (L)

Def.: iz. M-d: tximinoia handi egiten denean.

tximinoizale; tximinoisale (M-d) - tximinoisalie (M-d)

Def.: iz. tximinoitan joaten den enbarkazioa. v. txibiero.

tximistada (M-d) - tximistadie (B-a, M-d), tximistadi (E-jf), tximistadak (B-a, E-jf)

Def.: iz. M-d: hondora begituta ikusten den arrainaren zuritasuna, zuriz-gora, txik-txak. v. zurizgora.

Entz.: B-Renteria: egunez.

tximistadaka (B-a, M-d, E-s), tximistaraka (E-jf)

Def.: adv. (Egon). M-d: blankuretan arraina burua agirian dagoenean eta triparekin txir-txar egiten.

Zit.: da sarritxen egunes ba ikuste-san da bokarta edo sardiñek eta, sardiñi tximistadaka / ba ikusten danin ure argi dauenien, ba arrañe, bokartak-edo, tximistadaka (B-a) / tximistadaka dau (M-d) / argidxek bistute deus, daa, antxoba txikidxe, da, e! amen mandan deu e- estiborreko mandan deus tximistaraka antxobak (E-jf)

txinga (M-d [gá]) - txingie (M-d)

Def.: iz. Dimasen mediomundoaren irudian honek behean txikotarekin daukana zakua zabaltzeko. Ez zen gero izen honetaz gogoratzen, jaretie aipatu zidan beste egun batean. v. jareta.

txintxin (M-d) - txintxiñe (B-a-g-j-m-o, M-d); txitxin - txitxiña (L)

Def.: iz. “G. bocartillo”. M-d: antxoba kumea.

Ez: A-ja; O-b, antxoba txikixe, antxoba kumi.

Dok.: Azkue. «TXINTXIN 5º (G), pececillo parecido a la anchoa, vulg. comestina.»

txintxol (M-d [txól]) - txintxola (M-d)

Def.: iz. aparioan berauna amarratzen dena, puntan daukana honek txikotarekin eginda. Dimasen irudi batean tragoletik irteten zuen kordela eta berauna lotuz. Ondoren beraunetik irteten zuen alanbrak eta hemendik jiratoidxua, pitxia eta amua zetozen gero. M-d: berauna amarratzen dena.

txintxorro (M-d) - txintxorrue (M-d); txintxurro - txintxurrue (B) 1.

Def.: iz. M-d: azalean jaten daudenean arrainek eta txoriek batera osotzen duten multzoa.

txintxorro (M-d) - txintxorrue (M-d) 2.

Def.: iz. “G. chinchorro. F. yole, petit canot. I. jolly boat”. M-d: barruan edukitzen den batela.

txiriol; txiridxol (M-d) - txiridxola (M-d)

Def.: iz. M-d: oholezko balda bat.

txirla (M-d - O-b [lá]), txirlé (B-a) - txirlia (M-d, L-pj), txirlie (B-a-j-r, M-d), txirlí (O-b), txírlak (O-b), txirlek (B-a-j-r)

Def.: iz. “G. chirla, almeja”. Biak dira txirlak, erdaraz diferenteak izan arren eta espezie desberdinak badira ere, Venerupis decussata (almejas) eta Venus gallina (chirlas). L-pj: “almeja”. O-b: “almejas”.

Dok.: Azkue. «TXIRLA (AN-ond, Bc, G, ...), pechina, venera, concha semicircular de dos valvas. En el país vasco dan a este molusco, hablando en castellano, el nombre de “almeja”, y al molusco negro de dos valvas y carne amarilla, que la Academia designa con este nombre, se le da el nombre de “mojojón”. Au pays basque on appelle ce mollusque, en parlant espagnol, almeja, et la moule, mollusque à deux valves noires et à chair jaune, est désignée sous le nom de mojojón.» / Anasagasti. «Txirlie, Tapes decusatus, Almeja.» / Anton Perez. «txirlé (txirlié) = (Venus gallina). G. almeja, chirla. F. poule coquille. I. cokle.»

TXIRLA AR - TXIRLÁ ARRÁ (E-jf)

Def.: iz. “G. berberecho, verigüeto. L. Cardium edule”. v. berigueto, margol.

Entz.: E-jf: berton portuan ere egoten zen lehen.

txirlet (M-d [lét]) - txirleta (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. garray, gaviota reidora. L. Larus ridibundus”. v. kalatxori, kalasantza.

Entz.: M-d: guk beti jan ditugu antzina, zapoaren gibelarekin edo lebatzaren gibelarekin-edo atrapatzen genituen. Braiak legez Ondarroan saltzen genituen hogerleko bat txirlet bi. Errioan zenbakura dago. Busturin, Santiagon, jaitsi geltokitik behera erriora eta han ikusiko dituzu zenbakura.

Dok.: Azkue. «TXIRLET (B-b), gaviota de pico amarillo, vulg. garray, mouette à bec jaunâtre.» / Anton Perez. «txirlet (txirleta) = (Larus ridibundus). Gaviota reidora.»

txirrika - txirriki (O-b)

Def.: iz. “G. cordelería”. Bar.: txirritxa. O-b: kordeleria.

txirrin (M-d [rrín]) - txirriña (L-pj), txirriñe (A-ja, B-p, M-d, O), txírriñe (M-d), txirriñak (L-pj), txirríñek (B-p)

Def.: iz. “G. charrán”. B-p: txikitxuak. v. zakatzeko.

Entz.: B-p: onak atunetako. Pikada ematen duten lekuan han atuna dago asko. L-pj: han kanpoan ibiltzen da.

Dok.: Azkue. «TXIRRIN 7º (B-ond), gaviota la más pequeña de la costa, la plus petite des mouettes de notre côte.» / Anton Perez. «txirriñ (txirriñe = (Sterna hirundo). Charrán, golondrina de mar. Zakatzekue be esaten zaio.»

txirristada - txirristadie (B-a-p, M-d)

Def.: ad. (Egin). M-d: arrainak beheranzkoa hartzen duenean. v. sarrastada.

Zit.: arrañek e berasku artzin tzunin ño! Txirristadi iñdxau (M-d)

Dok.: Azkue. «Txirristada (B, G), resbalón, deslizamiento : glissade, glissement.»

txirrist (egin) (B-a)

Def.: ad. B-a: aparioan atuna edo arrain handiak alakeran sokala atzamarretatik labandu, eskapatu.

Zit.: da orreitxik eitxen dis e atzandelak, gómaskuek nai traposkuek, ba seuk gogorrau e, txirríst es itxeko (B-a)

Dok.: Azkue. «Txirrist egin : 1º (B, G), resbalar, deslizar, glisser.»

txirritxa (M-d), txirritxe (B-a) - txirritxie (B-a-j, M-d) 1.

Def.: iz. “G. cordelería”. Bar.: txirrika. B-a: txikotak egiteko fabrika.

Dok.: Ortuzar. «Txirritxe. Instrumento para hacer cordeles. También se usa para expresar el lugar donde se hacen los cordeles.»

txirritxa (M-d) - txirritxie (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: tertzak botatzeko erabiltzen zen, jinezkoa izaten zen. v. trankero.

txirtadaka (M-d)

Def.: adv. sartidan. Begiratu sarrera honi.

txirtan (L-pj)

Def.: adv. (Joan). sartidaka. Sartidako arrainaren mugimendua.

Zit.: txirtán doya arraña! (L-pj)

txist (M-d) - txistá (M-d), txisté (B-a, M-d), txistak (M-d) 1.

Def.: iz. “G. cloque”. M-d: palu bat gakoduna atuna eta arrain handiak enbarkatzeko, gakoa burdinazkoa izaten da. B-a: atuna, zimarroia alatzeko, edozertarako. Arrain handi bat badator txista erabiltzen da. v. kako.

Entz.: B-a: motor txikitxuek amuarekin egiten dute txista, gaila zapalduta. Gureak tailerrean egiten dira, antzina hamar pezeta izaten zen.

Zit.: enbarkakeran dxo txistegas (B-g) / txistas dxo ta enbarkateko / arraña, andidxe, txistagas dxo ta enbarkateko / espasara allegaten eskus ba txistagas atrapateko / sikatu ta gero txistakas enbarka, simarroye / se tripulantiek e bixus ba, txisterako bixu bi edo iru (M-d)

Dok.: Azkue. «TXISTA : 1º (G-ori), lanceta ó lanza pequeña de que se sirven los pescadores en sus faenas, petit harpon dont les pêcheurs se servent dans leurs travaux.» / Ortuzar. «Txiste. Arpón.» / Astui. «Bichero: TXISTE» (I7-191)

ATARAIK HORI DIRUA TXISTERA!; ATARAIK ORI DIRU TXISTERA! (M-d)

Def.: e. badirudi Dimasek ez lukeela benetan esango, ez dakit gehiegi behartu dudan galdetueran. M-d: bistara atera gauza bat, dirua adibide honetan.

TXISTA BOTATA DAKOTZAT ORRERI (M-d)

Def.: e. “G. le tengo echado el ojo”.

txista (L-pj) - txistia (L-pj); txist - txista (L-j-l) 2.

Def.: iz. tuntuxak atrapatzeko palua. L-l: txistak igual bost bat braza edo edukiko zituen edo gehiago. v. tuntux-palu, palokako, bitxero.

txistu, txísto (B-a, M-d) - txístue (B-a-r, M-d) 1.

Def.: iz. (Jo). “G. silbato”.

Entz.: erabilera desberdinak aipatu zituen Dimasek, arrastan primeroak segundoari aginduak emateko, kalan señeroak botatzen hasteko seinalea emateko, eta abar. M-d: galdarako lurruna igiri eta zekarren indarrarekin jotzen zuen txistua. Tximinian edukitzen zuten bapor txikiek. Ia erabili ere ez da egin hori, merkanteetan bai. B-r: neguan, behin abendua ezkero, berandu egiten izan denez eguna, zortzietan. Urtarrilaren hamabostean, zazpi eta erdietan. [Noiz jotzen zen txistua kalan].

Zit.: txístu dxo, da, an dus danak etxaten (B-a) / txístu dxo (B-j) / txístues dxote san. Irú txísto = a virar / arrastan sues, da dxoten tzasu, txístu a birar, iru txísto, a birar [segundoari] / iru txisto dxoten su, preparateko abirar / dxote su txísto bat = para y vuelta / baporak e, dakarren iñdxarras eitxe ban txistue dxo / da batek dxote baneko txístue, abante danak bótaten [kalako señeroak] / señeruk dxote ban txístue (M-d)

Dok.: Azkue. «TXISTU : 1º (B, G), silbido y también el silbato, sifflement et aussi sifflet.»

txistu, txisto (E-jf [txís], O-b) - txistua (L-pj), txistu (A-ja - E-jf [txís], O-b) 2.

Def.: iz. “G. gallano, gayano. L. Labrus ossifagus”. Boniri mugagaberako txístu rasi re au entzun diodala uste dut. Armintzan José Antoniok Lorenzo Asúaren liburuko “gallano macho”-ri deitu zion txistu, “hembra”-ri kayoi deitu zion bitartean. Dimasek liburutxu horretako biei deitu zien galdxoyek. v. galjoi.

Dok.: Azkue. «TXIZTU (B-l-ond, G), un pez, vulg. gayano, certain poisson.»

txitxarrillo (M-d) - txitxarrillue (B-o, M-d)

Def.: iz. “G. chicharrillo, chicharrito”. M-d: txitxarro kumea. v. txitxarro kuma.

txitxarro (B-a-g, M-d, E-jf-s, L-pj, O-b-p) - txitxarro (A-ja), txitxarrua (L), txitxarrue (B-a-g-j, M-d), txitxarru (O-b)

Def.: iz. “G. chicharro, jurel, charro. F. saurel commun. I. scad. L. Trachurus trachurus”.

Entz.: M-d: gutxiago-gehiago urte guztian atrapatzen da. Abendu-urtarrilean koipea dauka erretzeko eta laberako, gero sikua izaten da.

Dok.: Azkue. «Txitxarro (AN, B, G, L, d'Urt. Gram. 23), turel, chicharro (pez), maquereau (poisson).» / Anasagasti. «Txitxarrue, 1. Trachurus trachurus; Jurel, chicharro. 2. Trachurus pictaratus, Chicharro Francés.» / Anton Perez. «txitxarro (txitxarrue) = (Trachurus trachurus). G. jurel, chicharro. F. chinchard. I. horse mackerel.»

TXITXARROTAN (A-ja, B-a-j-m, M-d, E-jf, L-pj, O-b-z)

Def.: adv.

Zit.: badire dxute-san disenin txitxarrotan (B-a) / enai ibilli txitxarrotan eguno bes (B-j)

TXITXARROTARA; TXITXARROTA (O-b)

Def.: adv.

Zit.: ba amen jun bir banak e sardiñata o, txitxarrota o (O-b)

KALA-TXITXARRUA (L), KALA-TXITXARRUE (B-a-j-o, M-d)

Def.: iz. M-d: azaroa, abendua, urtarrilean koipea daukana erreta jateko. Nahiko beltza izaten da kanpotik. B-a: koipe gehiago dauka. Gozoena.

KAZA-TXITXARRO; KASA-TXITXARRO (M-d) - KASA-TXITXARRUA (L), KASA-TXITXARRUE (B-o, M-d)

Def.: iz. M-d: koipea edukitzen duen txitxarro txikia. Hemen atrapatzen den kaza-txitxarroa txitxarro zuria izaten da. v. txitxarro zuri.

Entz.: M-d: Izaro atzean hasten dira atrapatzen txitxarro hura, arrain gozoa da erreta jateko eta frijituta jateko.

TXITXARRO BALTZA (B-a-j[tx]-o, M-d, E-jf, L-pj, O-b)

Def.: iz. M-d: kala-txitxarroa baino txikiagoa baina beltza, bera haragia ere beltza daukana. v. txitxarro buruhandi.

Entz.: iz. M-d: jateko eskasagoa da. B-j: azaroan ateratzen izan da ubiladetan. O-b: merkeagoa da [txitxarro marikoiaren gainean berba egin eta gero esan zuen hau].

Dok.: Astui. «Txitxarro Baltza, que es el más normal en nuestras aguas» (B4-118)

TXITXARRO BURUHANDIA; TXITXARRO BURUANDIDXE (M-d)

Def.: iz. M-d: abarketaren narrua lako txitxarroa. Bastoagoa, haragia dauka beltza. v. txitxarro baltz.

TXITXARRO FRANTSESA; TXITXARRO FRANTZESA (M-d)

Def.: iz. M-d: arrain zuriagoa da. v. txitxarro marikoi.

Entz.: M-d: txitxarro frantzesa deitzen genion arrastan, gero ipini zioten izena txitxarro marikoye. Labean-eta gozo dago.

TXITXARRO KUMA, TXITXARRO KUME (B-a) - TXITXARRO KUMIE (B-r, M-d)

Def.: iz. “G. chicharrillo, chicharrito”. v. txitxarrillo.

TXITXARRO MARIKOI - TXITXARRO MARIKOYA (L), TXITXARRO MARIKOYE (B-g-o, M-d, E-jf), TXITXARRO MARIKOI (O); TXITXARRO ARINKOI - TXITXARRO ARINKOYE (B-a)

Def.: iz. M-d: arrastan gabiltzala txitxarro handiari deitzen genion guk, igual kilo eta erdiko txitxarroa. Orain beste txitxarro bati ere deitzen diote, beltzari, buru handiari. B-a: batzuek marikoye esaten diote broman. B-g: handiak dira. v. txitxarro frantses.

Entz.: M-d: urte guztian atrapatzen da. Nahikoa haragi zuria dauka, labean-eta jateko arrain ona. B-g: azalekoa da. Izaroren atzean urrian asko ateratzen dituzte mundakarrek-eta.

Dok.: Astui. «Txitxarro Marikoie, que es el chicharrón o Txitxarro Zurije grande» (B4-118) / Anton Perez. «txitxarro marikoié = (Trachurus mediterraneus). G. chicharrón.»

TXITXARRO ZURIA; TXITXARRO SURIDXA (L), TXITXARRO SURIDXE (B-a-g-j-m, M-d, E-jf), TXITXARRO SURIXE (O-b)

Def.: v. kaza-txitxarro.

Entz.: M-d: kazan atrapatzen da neguan baina trainean ere bai. Koipea edukitzen du.

Dok.: Astui. «Txitxarro Zurije, más claro que el anterior (txitxarro baltza) y muy bueno, aunque escasea» (B4-118)

txitxarro (M-d) - txitxarrue (B-l, M-d) 2.

Def.: iz. zakilaren izen ludikoa. v. berdel, tolet.

txitxast (O-b) - txitxaste (O-b)

Def.: iz. tertzak botatzeko erabiltzen zen, jinezkoa izaten zen. v. trankero, txirritxa 2, espillu.

txitxi - txítxi (M-d)

Def.: iz. umeen hizkeran arraina nahiz okela.

Dok.: Azkue. «TXITXI (B-oñ-tx, G, L, R, S), txitxia (Bc, ...) : 1º carne ó pescado, viande ou poisson. (Voc. puer.)»

txo! (B-p, M-d, E-jf, L-j-pj, O-b)

Def.: ex. mutilari edo edozein adinetakoa izan arren mutil-lagunari deitzeko erabiltzen da.

Zit.: txo! Non dau agurie? / txo! Nora susie ba olan ba? / txo! Ori gardí da! / txo! Arrain santarra sara! / txo! Abuxe sara su txo / Txo! Ori dok masamorri arma dokena! / txo onek e, etxauki balidxo esetako / txo! Abuxe aix ela? / txo! Ur-lotu aix i txo! / txo! Atunburu aix ela? / txo! Bráyen antzin abil (M-d) / txo! Tretzak ekarri (E-jf) / txo! Askatuixus orreik txikotok! / txo! esan gixonai amabixetan etorteko (O-b)

Dok.: Azkue. «Txo : 1º (B-d-l-ub), exclamación para llamar a los muchachos, exclamation pour appeler les garçons.» / Ortuzar. «¡Txo! Para llamar simplemente.» / Astui. «Grumete: MUTILLE. Id. (para llamar): TXO!» (I7-191)

txoko (O-b [txó]) - txóku (O-b)

Def.: iz. “G. sepia, jibia, cachón, choco. I. common cuttlefish. L. Sepia officinalis”. v. txibia.

Dok.: Azkue. «TXOKO : 5º (AN-ond, B-b, G-don-zumay), jibia, cierto pez parecido al calamar : sèche, poisson qui ressemble au calmar. GANADUARI, BEGIKO MIÑA DAUKANEAN, TXOKO EDO TXIBI-AZUR-AUTSA PUTZ EGINDA BEGIRA BOTATEN JAKO (B-b) : al ganado, cuando le duelen los ojos, se le echa á ellos, soplando, polvo de hueso de jibia : quand le bétail a les yeux malades, on y introduit en soufflant de la poussière d'os de sèche.»

txokolo (B-p, M-d) - txokóluek (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. choclo”. M-d: antzinako ur-botak, oholezkoak izaten ziren, behetik ohola eta goitik larrua. v. trasko.

Dok.: Azkue. «Txokolo (B-a-tx, G-bid-etx-zumay), choclo, almadreña : socque, sabot grossier.»

txontxo-ezpata; txontxo-espata - txontxo-espati (E-jf)

Def.: iz. “G. pez espada”. v. pez espada.

txori (A-ja - B-a - M-d - E-jf-s [rí], L-pj) - txoridxa (L-pj), txoridxe (B-j, M-d, E-jf), txorí (A-ja), txoridxak (L-pj), txoridxek (B-j); txoi - txoixak (O-b) 1.

Def.: iz. “G. pájaro. F. oiseau. I bird”.

Zit.: emen ikusten da txori asko pásokoo txorí (A-ja) / total dau e txori asko erridxuen (M-d)

ANTXOBA-TXOIXAK (O-b)

Def.: adj. antxoba-txoriak, antxobarekin ibiltzen direnak. v. bokart-txori.

Zit.: antxoba-txoixati oneik [txartelak] (O-b)

ATUN-TXORIDXE (B), ATUN-TXORI (A-ja), ATUN-TXORIDXAK (L-pj), ATÚN-TXÓRIDXEK (B-r, M-d), ATUN-TXOIXAK (O-b)

Def.: adj. atunarekin batera ibiltzen diren txoriak. Braiari esaten zaio batez ere. Uste dut Bonirena besteei entzundakoa dela. O-b: martina.

Zit.: atun-txoridxeti orrepe [txirrinak] (B-r)

Dok.: Azkue. «Atun-txori (AN-don, G-zumay), cierta gaviota, “sternina paradisea”.» / Anton Perez. «atuntxori (atuntxórije) = Atunekaz batera dabilzan txorikaitik esaten da, braie eta txirriñe, batez ere.»

BOKART-TXORIA; BOKAR-TXORIDXE (B-j)

Def.: adj. bokartarekin ibiltzen den txoria, uxuxoa kasu baterako. v. antxoba-txori.

Zit.: uxuxuee, bokart- e txóridxe konpletue (B-j)

UGERA-TXORIA; UERA-TXÓRIDXE (E-jf)

Def.: iz. “G. paíño común, cagalesas. L. Hydrobates pelagicus”. v. azeitero, matxiplaka, millabarrika.

txori (M-d [rí], L-l) - txoridxa (L-j-l-pj), txoridxe (B-a-j, M-d), txoridxak (L-l), txoridxek (B-a, M-d) 2.

Def.: iz. “G. regidera”. M-d: botaberak eroaten duen eraztun bat arrainak heltzen duenean erriatzen dena eta hau altxatzen denean ostabere bere lekura doana. B-j: puntakoa eta erdikoa, bi eroaten ditu. v. txanpelet.

Zit.: txo altxa txoridxe! / bajatu txoridxe! (B-j) / txoritxi du apaidxue / da arrañek agarraten dauenien, au itxen da, baja, txoridxe (M-d)

Dok.: Azkue. «TXORI : 10º (B-l), ojete por el cual se hace pasar el aparejo con que se pescan atunes, œillet par lequel on fait passer la ligne avec laquelle on pêche les thons.»

BERRELEKO TXORIDXE (B-a, M-d)

Def.: iz. berreleko aparioari dagokion txoria.

ERDIKO TXORIDXE (B-a, M-d)

Def.: iz. erdiko aparioari dagokion txoria.

PÚNTAKO TXORIDXE (M-d), PÚNTEKO TXORIDXE (B-a)

Def.: iz. puntako aparioari dagokiona.

txori - txorídxek (E-jf) 3.

Def.: iz. orain txanpeleta jaitsi eta igo egin beharren eurotan aparioetan jarrita dauden eraztunak. Ik. txanpelet

txori; txoi - txoixak (O-p) 4.

Def.: iz. kazan atzean eroaten diren apario bi. v. obengillo, tenteko.

txorizo; txorixo - txorixue (B-j)

Def.: iz. B-j: antzina tuntuxekin joaten izan garenean kalara hondo txikiagoa zegoenean-edo ukondoan batzen ziren kordelak. Trinkatu eta lotu egiten ziren.

Zit.: ein txorixue! / e imiñi txorixue! (B-j)

Ez: E-jf, Bermeoko gauza da.

txoto (B-a) - txótue (B-a), txótuek (B-a)

Def.: iz. entzadoen txotoa. v. txano.

txubaskero (M-d) - txubaskerue (M-d)

Def.: iz. “G. chubasquero”.

txubasko (M-d) - txubaskue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. chubasco. I. shower”.

txumazera; txumasera (B-j-m) - txumaserie (B-j-m), txumaserak (B-j-m)

Def.: iz. Mek. “G. chumacera”.

Zit.: txumaserie eiñdxasku agorrota ero txumaserik agarra dosku ero (B-j)

txupoi (M-d [pói]) - txupoye (B, M-d) 1.

Def.: iz. M-d: biberoak azpian edukitzen duena ura husteko, txupoietatik irteten du urak. Makinak ere badauzka txupoiak hondotik ura hartzeko freskatzeko-eta.

txupoi (M-d [pói]) - txupoya (L-pj), txupoye (M-d), txupóyek (M-d) 2.

Def.: iz. Euskal Herria draga zelan etortzen zen azaldu eta gero txupoya esaten ziotela esan zidan Pedro Juanek. M-d: draga. v. draga.

txupoi - txupói (O-b) 3.

Def.: iz. “G. ancla flotante. F. ancre flottante. I. driving anchor”. O-b: Bermeon baltzi esaten diote. v. baltsa.

Zit.: listo txupoi botateko (O-b)

txurla (O-b) - txúrli (O-b)

Def.: iz. “G. balanceo. I. rolling (of vessel)”. v. balantzada.

Zit.: auxe ra txurli eitxi! (O-b)

U

u (M-d)

Def.: iz. babesteko gilan ipintzen zen u formako burdina. Cfr. te.

Zit.: u imiñdxe, gillen (M-d)

ubera. Ik. ugera

ubil (M-d [bíl]) - ubille (M-d), ubíllek (M-d); ubille - ubillie (B-a)

Def.: iz. enbarkazioan berrela baino atzeragoko lekua, atzeko buelta.

Zit.: bay káso baten e básara ubillekue, ba ori kurrukana okitxe-san su gítxuau lodidxe [kazan] (B-j)

ubilka (M-d); ubilke (B-a, E-jf)

Def.: adv. ubilladak egiten. M-d: azaleko atunagatik esaten da.

Zit.: sergeri da, salta barik otorten da, sarritxen ubilka, ubilka-ubilka-ubilka-ubilka / ubilka dau (M-d) / ubilke-ubilke doye txitxarrue.. e? amen txitxarro asko doye se ubilke-ubilke doyes-da (E-jf)

ubillada (M-d) - ubilladie (B-a-j-l-r, M-d); ubilleda - ubillede (A-ja) 1.

Def.: iz. M-d: arrainak uraren ertzean egiten duen mugimendua.

Zit.: e ubilladie! (B-j) / da ori sergeri da, uren erresin due, áulan ubilladatxuk itxen e (B-m) / blankuren ubilladatxuk eitxen / lagune dxuten da amen, ukusten e, ukusten badau arrañe, sáltaten edo, ubilladi edo, ukusteko au (M-d)

Ez: L-pj

ubillada - ubilladie (B-a-j-m) 2.

Def.: iz. txitxarro multzo handiak sortzen zuen korrenta edo mugimenduari ere deitzen zitzaion. v. erresaka 2, ubillu, ureten 2.

Zit.:  an ubilladie! (B-a) / e! an ubilladie (B-m)

ubilladaka (M-d)

Def.: adv. ubilladak egiten. M-d: azalean barik hondorago dagoenean arraina.

Zit.: ubilladaka dau (M-d)

ubillu (O-b) - ubillue (O-b), ubilluak (O-b)

Def.: iz. txitxarro multzo handiak sortzen zuen korrenta edo mugimendua. v. erresaka 2, ubillada, ureten 2.

uda (M-d [dá]) - udie (M-d); ura

Def.: iz. “G. verano”.

Zit.: eta udén aa langostatan (A-ja) / aurtengo uran be asko atrapa rou guk (O-b)

udabarri - udabarridxe (M-d)

Def.: iz. “G. primavera”.

ueten. Ik. ureten

uetx (B [étx]) - uetxa (B, M-d)

Def.: iz. M-d: antzina txoria egiteko material gogorra, okertu eta aroa formatzen zen berarekin.

ugar (M-d [gár]) - ugarra (M-d)

Def.: iz. “G. roña”.

Zit.: ugarra dako (M-d)

ugaroi (O-o), ugaro (L-l) - ugaroya (L-j-l); ubaroi (O-b)

Def.: iz. sonda, sakonera. Ez da erreza Ondarroako kasetetan ubaroi, ugaroi... transkripzioa zein den jakitea. v. sonda.

Zit.: amen ugaro andidxa ro (L-l) / se ubaroi dakasu or? da berroi brasa (O-b) / juten da oesteaka, ubaroi aunditzen, aunditzen, ubaroi aunditzen, ontxe (dakasu) berrotamar brasa, ontxe iruroi- ontxe irutamar, eun de larogei, gero dakasu or, una bat, kantille datorrena, ubaroi galtzen dana / kantille esaten da, ubaroi galdutakun, ubaroi galtzen danin, orixe da kantille / beti esin seinke biarra eiñ e ugaroi baten (O-o) / asten danin e an sus su, kantillan bille ero plaxe galtzen-galtzen da asten danin sondí, e? gora ta bera ta gerua ta ubaroi aundixaua, gerua ta sonda aundixaua, ba momento batetik bestea, dza! abismo moure / da igual e biar eitten dabe egun bustin de igual ugaroi andire juten di, kantillea ero kantil-ertzera, ugaroi andire, laroi brasa-ero (O-z)

ugartu (M-d)

Def.: ad. “G. roñarse”. v. urdindu.

ugera (B-a, M-d) - ugerie (B-a-p, M-d), ugeri (O-b); ubera - uberia (L-pj); uera - ueri (E-jf)

Def.: iz. 1. M-d: arraina erdi azalean dagoenean haizea egotea legez egiten duena. Korrentaren ugera da ikusten den marka luzea. B-p: ura kalma dago eta enbarkazioak ura atxikatzen duenean olioa bezalakoa sortzen da, ugerie, edo baita petrolioa edo olio lohia botatzen baduzu ere. L-pj: baporak atzean uzten duena [“estela”]. 2. M-d: haize tartean dagoen kalma zuria.

Zit.: ugerin átzin oten dis beti [txori batzukatik] / oridxue, nai edoser étxa, itxosora, da formaten da ugerie (B-a) / dxuten da atune ta olan. Bai, metro bi txe iru ta lau te be bai. Da armaten dau, ugeri armaten dau goidxen / an! Arrañen ugeri dau (M-d) / uberetan eoten da ori, oridxu-taa (daon) tokidxan-da ibiltxen da orii txoriori [matxiplaka] (L-pj) / arrañe etorri datxin e ugera, seure ugera, masixe jatea [ugerara] (O-b)

ugerako. Ik. apario

ugerduen (B-a-j, M-d); urbarduan (L-pj)

Def.: adv. (Joan). M-d: atuna-eta metro bi, hiru eta lauan joaten denean, ugerie armatzen du goian.

Zit.: aur du arrañe ugerduen (B-a) / an du arrañe ugerduen! (B-a-j) / ugerdun due (M-d)

Ez: E-jf

uger (egin) (B-a, M-d)

Def.: ad. “G. nadar. F. nager. I. to swim”.

Zit.: gixonak estau saltaten uger? Da se itxitxen dau uretan saltakeran? / arek beti-txen dau uger be / neu be ibil nai askogas, uger esta- estauinak dxakin / estauenak okin ori kostunbrie, uger eitxeko ba, estau ikasi, se gero itxosora dxuen da uger dxakin barik / an ote-san da arie, suri-suridxe da an eitxe-san du uger (B-a) / amen, uger da ibiltxen dina? Ondartzako plaitxue / Ondartzape bai, plaitxue ugerrerako-ta / plaidxe es e, au e plaidxe uger eitxeku gero / “bitzi galdu barik ibilli” esaten da. Amen atxiñe, oiñ es baye, e, gastik-arela, móllati saltakeran, bakixu, uger da ibilldxe / or eitxe bin uger abadak. Amen amen, amen senaitxuen, amentxe. Eitxe bin abadak e uger (M-d)

Dok.: Azkue. «Uger egin (B-a-mu-tx,...), nadar.» / Ortuzar. «Uger ibilli.. Nadar.»

UGERREAN; UGERRIEN (M-d)

Def.: adv. “G. nadando”. v. igerian.

Zit.: [- dxuten siñien suek umetan-da orra?] bai, ugerrin-da bai / lusín da ondo- ondotik dxutie ugerrien (M-d)

ulla (egin) (L-pj)

Def.: ad. ubillada egin. Arrainak azalean egiten duen mugimendua.

Zit.: e! ulla eiñddau! [L-pj: arrainak erresaka atera du] / ulla eiñddau arrañak an! (L-pj)

unada (B-a-m, M-d, E-jf-s) - unadie (B-a-j, M-d)

Def.: iz. M-d: leku bat, esate baterako arrantzan arraina topatzen dena. Itsasoan esaten da.

Zit.: da arrain sabala esaten da igual unada baten topate su da dza! arrain sabala (B-m) / klaro ordun ixeten san.. enbarkasino asko, da leku txikidxek ixeten sin, igual arrañe an unadatxun ero amen unadatxun ero / igual deu arridxe esta? da deus unadak arine ba, are-unadak, ero arri-unadak (E-jf)

HARE-UNADA; ARE-UNADA - ARE-UNEDE (A-ja), ARE-UNADIE (B-r), ARE-UNADAK (E-jf)

Def.: iz. harea topatzen den unada. v. aritzuna.

unama (L-pj) - unamia (L-pj)

Def.: iz. L-pj: fondoan zeu geldirik egoteko botatzen den txikota.

Dok.: Azkue. «UNAMA (B-l, L-donib-get-zib), unamame (AN-ond), estacha, cuerda fuerte de mucho precio, suele valer hasta doscientos francos : corde ou câble qui retient le harpon avec lequel on attaque la baleine, et dont le prix monte même à deux cents francs. = Silvain Pouvreau sostiene que UNHAMA significa “cuerda para pescar la ballena”. Sylvain Pouvreau soutient que UNHAMA signifie “corde à prendre la baleine”.»

untza (M-d [tzá]) - untzak (L-pj)

Def.: iz. “G. clavo. F. clou. I. nail”.

Dok.: Azkue. «Untza : 5º (B-zig), clavo, clou. Var. de UNTZE (1º).»

LANBAS-UNTZA, LANBAS-UNTZE (M-d) - LANBAS-UNTZIE (B-j, M-d)

Def.: iz. untza edo iltze klase bat. M-d: triangelua formatzen du.

Entz.: branka-burdinan, kontrakaelean, e.a. erabiltzen dira. M-d: ez da ugartzen.

ur (B-j-m-p-r, M-d, E-s, O) - ura (M-d [rá], L-pj), ure (A-ja - B-a-g-j-p-r - M-d - E-jf [ré], O-b), urak (O-b)

Def.: iz. “G. agua. F. eau. I. water”.

Zit.: auri de errekaladue. Oseake se uretan? (B-a) / artun bixu larotaidu brásako uré (B-p) / bótaten sendun ur baten baye igual sikutara erun korrentak / dxo ondue da gero brasie, se ur dauen / gero, dauenin e Ermi- Ermitxuti nórtien, ba, bera ure topa, amen diñotzaten ure [Ogoñotik Lekeitiorainoko planoa azaltzen, sonda edo brazak topatzeko] / ogeta- amabi brása ur / au imintxen sunin éguen, beren nórtin saus, uré artun, sondi artun, da listo / entre Máidxi ta Madalenapie, posu- urá aumentaten da (M-d) / segun se uretan nai sun ein biar (E-jf) / urak epeldu-te eitten disenin / ontxe, urak berotzen disenin (O-b)

Dok.: Azkue. «UR, hur : 1º (c), agua, eau.»

URETAN (A-ja, B-a, M-d, L-l, O-b)

Def.: adv. Cfr. urean.

Zit.: eta arrí dau emén, uretan, itxoson (A-ja) / blankuri da arrañe dauena, aulan e uretan / suk étxa oridxu uretara, se itxen dau oridxuk uretan? (B-a) / bustenetik amarra, da uretan okitxe bin bixirik [bilauak] / baixek eitxen dauie, gorritxasuna eitxen dau e uretan, baixiek / ba orduen eitxen san atrapa antxobie, da bertan sarin okin uretan, bixirik / edoser e dxausten dana uretara (M-d) / arrañak, balixo estabenak, ureta botate sin (O-b)

UREAN; URIEN (B-a, M-d)

Def.: adv. ohar bedi nola bereizten den uretan, mugagabea; eta, urien, zehatza eta neurtua, brazekin, piezekin-eta erabilia.

Zit.: su saus, piesá bat urien (B-a) / ori otasei-otasortzi brasa urien datorren eskiñadie / esatiles e, or eun brasa ta, larogei brasa urien da, dabiltzasenien e lebatzetan da / amasei metro ingeru urien ote sien [Matzakuko buiak] / barbain kumie, atrapaten san e Frantziko kostan, amabi-amalau, ogei brasa urien / baye, sarri esaten da, non on sari? ta piesako urín edo piesa ta erdiko urín edo, piesa ta laureneko urin edo / ni arrastan sartu nai sei brása urera-be (M-d) / berreun metroko urin be- (L-j)

BASA-UR - BASA-URE (M-d)

Def.: iz. errioetatik, euriaren ondorioz-eta, etortzen den ur lohia.

Entz.: M-d: hemen sarritan Izaro-kanporaino egon da basa-ura. Horrek txibiak hil egiten ditu.

UR BI (M-d), UR BITXEN (B-p-r, M-d), UR BIDXEN (M-d)

Def.: adv. ur erdi.

Zit.: palangri daku urbitxen (B-p)

UR BITARTEAN; UR BITXARTIEN (M-d)

Def.: adv. v. ur erdian.

UR DULTZE (M-d) - UR DULTZIE (M-d)

Def.: iz. “G. agua dulce”. Ant.: ur kresal. v. ur gaza, ur ezti.

UR ERDIA; URERDIDXE (M-d) 1.

Def.: adv. “G. media agua”. Ez azalean ez hondoan, ur erdian.

Zit.: asalen esaten da, ure- urerdiñ edoo.. gorau (A-ja) / urerdidxen (M-d) / bolan da.. besiue, o urerdixan dabill o.. goitxitabill e, au arraiñ apurrau, besiu apurrau / on esta atrapaten ondun bes, eta asa- asalin bes, da urerdixan bes (O-b)

UR ERDIA; URERDIDXA (L-pj) 2.

Def.: iz. erdian dagoen marea, bajamara eta plemararen bitartekoa. v. marerdi.

Zit.: urerdidxan dao maria (L-pj)

UR EZTIA; UR-ESTIDXA (L-pj)

Def.: iz. “G. agua dulce”. Ant.: ur kresal. v. ur dultze, ur gaza.

UR GAZA; UR GASÁ (M-d) - UR GASIE (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. agua dulce”. B-a: “agua dulce”. Ant.: ur kresal. v. ur dultze, ur ezti.

UR HANDI; URANDI (M-d) - URANDIDXA (L-pj), URANDIDXE (B-g-j, M-d), URANDI (A-ja); URAUNDI - URAUNDIDXE (E-jf), URAUNDIXE (O-b)

Def.: iz. ur handi. Kala eta kantilaren amaiera. Pedro Juanek esan zidanez Lekeition eurek normalean boteria esaten dute. M-d: ehunetik berrehun brazatara edo. Ant.: ur mehe. v. botera.

Zit.: kantille da au, kánpoko kantille, gero emen e, emetik ara, ur-andi dekosu / barruko angire da baltza beti, en jeneral baltza baya kánpokoo.. urandiauko angire da suriau (A-ja) / igual gidxau dakosu plamita, da, patroyetiño “e urandire sartun garis, da es etxa gidxau, ebai” [tertzak botatzen] (B-a) / e urandire dxáusi garie! / urandire dxausi dxasku kordie (B-j) / Papardomanku dau urandidxauen (B-g) / oin urandirau dxun bixu / nik e bira eitxen nauen, da gero, pása Arritxure se estau- momento bapaiño estau, urandi txikidxe da / amen goidxan urteten dau Erroskeriek.. ya sartze sara urandire (M-d) / uraundiku da ori arrañe (E-s) / uraundidxe deu or, or uraundidxe eitxen da (E-jf) / urandiko arrañak (L-pj) / irureun brasa ep! akabo, utz emon dau, uraundire sartu ga / da lena leatz ederrak-eta an, uraundire jauste sanin lotxa ederrak-eta / uraundixe eitten da [leku batera ailegakeran] (O-b)

UR HAZIA; URASIDXE (B-p-r, M-d)

Def.: iz. M-d: ur hazia, ur handia, ehunetik berrehun brazatara-edo. B-r: piesa bi eta hiru piesatik gora. B-p: kala-kanpoa izaten da igual hirurehun brazako ura. v. botera, ur handi.

Zit.: urasitxik egon gara / ur txikidxen basabiltzas ba gitxiau, urasidxen ba gedxau [mailetak] (M-d) / lantesi de atxeku baño sabalaukue, sabalau- urasidxaukue (E-jf)

UR HILAK; URÍLLEK (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. aguas muertas”.

Dok.: Azkue. «Ur hil (AN-b, L-ain), ur ill (BN-am, G-t), agua tranquila.» / Garmendia. «Ur-illak: Mareas muertas.»

UR KRESAL - UR KRESALA (L-pj); KRESÁL (M-d) - KRESALA (B, M-d); KRISAL (B-a [sál], O-b) - KRISALA (B-a, O-b); UR KRISEL - UR KRISELA (B-j); KRISÉL - KRISELA (B-e-j)

Def.: iz. “G. agua de mar”. Kresal. Ant.: ur gaza, ur dultze, ur ezti.

Zit.: ur gasatu da krisala kendu (B-a) / ekarri ur krisela! (B-j)

Dok.: Azkue. «KRESAL : 1º (B-l), agua de mar.» / Agirre. «Kresala esaten deutsagu Bizkaian ur gaziari. Badakit obeto legokela Gezala esatea, baña parkatuko aldeustie euskerazale jakintsuak arrantzalien aotik artu-dotan lez ipinten badot izen ori liburutxu onen buruaurrean.»

UR LARRI (O-b) - UR LARRIDXE (B-j-m, M-d), UR LARRIXE (O-b)

Def.: iz. azalean arrainak sortzen duen uraren mugimendua. Elantxobeko Floren Goitiz patroiak eta beste gizon batek bularridxe. M-d: kalma-kalma dago eta haizea egotea legez, olatutxu legez, hura da ur larria. Botakarra ur larriko arraina da.

Zit.: ori botakarra, ur larriko arrañe da (M-d) / an du ur-larrixe! / arrain gitxi eonda be, ur-larri aundixe ataten dau, lantzoik / txitxarru(k), botaten dau beti, ure lagaten dau, larrixaua, koskí, koskatzua [antxobaren aldean] (O-b)

UR MEHEA; UR MEYE (B-r, M-d, O-b)

Def.: iz. M-d: larogei braza edo gutxiagoko ura. O-b: sonda txikia. v. ur txiki.

Zit.: da guk artzi-san du ure métxuaue, Kanalati dxuteko (B-p) / urmetik egon gara (M-d) / ur meyan sartze sasenin (O-b)

Ez: Bermeon normalean ur txikidxe esaten dela dirudi. B-a: ur meye giputzek esaten dute.

Ez: E-jf, entzun duen arren; L-pj, entzun ere ez.

URA MEHETUTEN GOAZ; URE METUTEN GUES (M-d)

Def.: e. M-d: ur txikiagora sartzen. v. ura txikituten goaz.

UR TXIKIA; UR TXIKIDXE (B-j, M-d, E-jf), UR TXIKIXE (O-b); UR TXIKIÑA (L-pj)

Def.: iz. larogei braza edo gutxiagoko ura. Bonik eurek normalean ur meye esaten dutela dio. v. ur mehe.

Zit.: batzuk e lenguau esaten tzoye, onek ur txikikuek (B-g) / korront andidxek igual ur txikire etxa daueles [tertza] (B-j) / ur txikidxen basabiltzas ba gitxiau, ur-asidxen ba gedxau [mailetak] (M-d) / ur txikidxen beti atrapa da [amerikanoa] (E-jf) / ene! Ur txikiña eindd(o)u amen / laroei brasa eiñddous! koño bai ur txikiña eiñddouna be! [komeni zaiena gehiago topatzea bada] (L-pj)

URA TXIKITUTEN GOAZ; URE TXIKITXUTEN GUES (B-a, M-d)

Def.: e. M-d: ur txikiagora sartzen. v. ura mehetuten goaz.

UR ZURIA; UR SÚRIDXE (M-d)

Def.: iz. M-d: atxako bitsa-edo egoten denean, hori da ur zuria.

ura egin; ure (egin) (B-a-j, M-d, O-b)

Def.: ad. “G. hacer agua”.

Zit.: legés estau ein biar urik, baye bakixu beti, asetu ártien (B-a) / motorraa ser? ur-apurtxu bet eitxen dosku da amen nun karpinteru bille, estopateko (B-j) / da ure eitten etorreles etorren geldi-geldi (O-b)

ura kendu; uré kendú (B-j, M-d)

Def.: ad. “G. achicar el agua”. v. atxika, jitu, jolatu, ura sikatu, ura txikitu.

ura sikatu; ure sikatu (O-b)

Def.: ad. “G. achicar el agua”. v. atxika, jitu, jolatu, ura kendu, ura txikitu.

ura txikitu; ura txikitxu (L-pj)

Def.: ad. “G. achicar el agua”. v. atxika, jitu, jolatu, ura kendu, ura sikatu.

urabera (M-d) - uraberie (M-d); urebera (B-a) - ureberie (B-a) 1.

Def.: iz. ura behera doanean. v. maribera.

Zit.: aukí de antxen mólletan ee oten dana ureberan (E-jf)

Dok.: Azkue. «Ura-bera (B), marea abajo.»

urabera (M-d) - uraberie (M-d) 2.

Def.: iz. “G. nutria”. v. itxastxakur.

Dok.: Azkue. «Uagara (B-mu?-tx), nutria.»

uragora (M-d) - uragorie (M-d); uregora (B-a) - uregorie (B)

Def.: iz. ura-gora. M-d: ura gora doanean, marigora. Ez da plemara. v. marigora.

Dok.: Azkue. «Ura-gora (B), marea arriba. (V. Ur gora.)»

ur-arratoi - ur-arratoyek (M-d)

Def.: iz. M-d: estoldetatik dabiltzan eta portura irteten duten arratoiak.

urbarduan. Ik. ugerduen

ur-bota (M-d) - ur-bótak (M-d); bota - botak (M-d)

Def.: iz. “G. botas de agua”.

urdail - urdalle (O-b), urdallak (O-b); urdeil (E-jf) - urdelle (E-jf); urdil (M-d [díl]) - urdille (B-g-j, M-d)

Def.: iz. arrainen estomangoa. Anton Perezen arabera arrainena eta abereena denean erabiltzen da izen hau. Pertsonena adierazteko, berriz, estomangue dela dio. Julianek ere pertsonekin urdilleko miñe dakot entzunda dauka, tripetako miñek gehiago esaten dutela dioen arren. M-d: estomangoa, arrainena nahiz pertsonena. B-g: “buche”. B-j: estomangoa.

Entz.: B-j: [atunarenaz ari dela] jateko gogorra da frijituta. Nik egin dut inoiz paella atunaren barrutegiekin, baina urdaila lehenago apurtxu bat egosten bota behar duzu.

urdindu; urdiñdxu (B-a)

Def.: ad. “G. roñarse”. v. ugartu.

urertz (M-d [rértz]) - urertza (B-j[tx]-p)

Def.: iz. uraren azala. v. azal.

Zit.: bai ikusi es ikusi urertxan [gauza bat sondafondoan] (B-j) / sakilluk e, urertzin juten di orreik, uren ertzin, juten di egan / urertzin ipintxen gako orrei, goitxi bera, ipintxen gako beun andi bat [Belortziori] (O-b)

ureten (M-d) - uretena (M-d); ueten (B-a, M-d) - uetena (B-a), uétenak (B-a) 1.

Def.: iz. “G. remolino”. B-a: “remolinos”, “remolino”-aren antzekoa, batzen diren korrentak.

Ez: E-jf, eurek korrenta eta ondarrutarrek ureskiñi esaten dutela dio; L-pj

ureten (M-d) - uretena (M-d); ueten (M-d) 2.

Def.: iz. txitxarro multzo handiak sortzen zuen korrenta edo mugimenduari ere deitzen zitzaion. v. erresaka 2, ubillada 2, ubillu.

Entz.: M-d: antzina izaten zen txitxarro handitan, asko egoten ziren eta uretena formatzen zuten, korrenta legez ikusten zen, uretenari erriatzen zitzaizkion tertzak.

urillo (E-jf) - urillu (E-jf)

Def.: iz. E-jf: potorroaren tipoko txoria baina haziagoa oraindik, haundiagoa. Batzuek papar zuria edukitzen dute, altua.

Entz.: E-jf: nik inoiz Bermeon ere ikusi dut.

Dok.: Azkue. «Ur-oillo : 1º (B-l, G-don-zumay), gallineta, rascón, gaviota negra de pecho blanco : râle d'eau, oiseau noir à poitrine blanche.»

urkula (O-o) - urkuli (O-o)

Def.: iz. palu zati bat tretzako amuak bertan sartzeko itsasotik ekarri eta desenkarnatu eta gero. v. orketa, zotz.

urkulo (B-j-p-r, M-d) - urkulue (B-j-p-r, M-d)

Def.: iz. sardangoak daukan uve modukoa, adar edo punta bat izatea legez. Bi edukitzen ditu, bat puntan eta bestea erdi inguruan. Cfr. orka.

Entz.: M-d: trainean zakua ipintzen zenean goiko urkuloa erabiltzen zen, meheagoa da, arrain asko egoten zenean, berriz, behekoa.

Zit.: etxa urkulo bat! / da, bat etxate-san da manda baten, ori orkulue (B-p)

Dok.: Azkue. «URKULA : 1º (B-b), horquilla de que se sirven los pescadores para levantar más fácilmente las redes cargadas de peces, vulg. charrango, fourche dont se servent les pêcheurs pour soulever plus facilement les filets chargés de poissons.»

BEHEKO URKULOA; BEKO URKULUE (M-d)

GOIKO URKULUE (M-d)

urreburu (M-d), urreburo (O) - urreburue (B-a, M-d), urreburu (O-b); urraburo (L-l); urruburro (E-jf) - urruburru (E-jf)

Def.: iz. “G. dorada. F. daurade. I. gilthead. L. Sparus aurata”. Gutxi baina Mundakan ere esaten dela dio Dimasek. Alejandrok eta Julianek esan zuten ez dela dorada, beste bat dela. Ezin zehaztu izan dut zein den. Cfr. dorada. O-b: “dorada”.

Dok.: Azkue. «Urreburu (B-l, ...), dorada, pez marino, vulg. berrugate : dorade, poisson de mer.» / Anasagasti. «Urreburue, Sparus aurata, Dorada.» / Anton Perez. «urraburu, urreburu (urraburue, urreburue) = (Sparus aurata). G. dorada. F. dorade. I. gilthead, gold bream.»

urri - urridxe (M-d)

Def.: iz. “G. otoño”. Udazkena. Urria ez da, batuaz den moduan, “octubre” bakarrik. Bermeon ere berdin izango litzateke.

urta (M-d) - úrtie (M-d)

Def.: iz. Cfr. dentoi. M-d: brekaren antzeko arraina, hau bezala gorria baina handia, lau-bost kilokoa edo.

Entz.: M-d: lulatan aparioa alatzen arrainarekin eta krak! heltzen zion. Lula bizirik ipinita atrapatzen ziren. Hori ere akabatu da.

Ez: B-p

Dok.: Azkue. «URTA (AN-ond, G-don), cierto pez marino parecido á la breca, pero mayor, vulgarmente llamado en Santander cuco merlucero : poisson de mer semblable à l'able ou ablette, mais plus gros.»

urte - urtí (E-jf)

Def.: iz. “G. año”.

Zit.: álan-ólan urtí atara ein de / da guk ba urtí, ein gus (E-jf)

ARRAIN-URTE (M-d), ARRAIN-URTA (B-p) - ARRAIN-URTIE (B-p, M-d)

Def.: iz. arrain asko atrapatzen den urtea. Bermeon uste dut lexikalizatuta dagoela, Mundakan ez nago hain seguru.

Zit.: aurten e arrain-urti okiñdxu / aurten arrain-urta ona okiñdxu (B-p)

urten (A-ja - B-a - M-d [tén], E-jf, L-pj, O-b-p)

Def.: ad. transitiboa. “G. salir. F. partir en mer, sortir en mer”. Ant.: sartu.

Zit.: itxosora urten esketero bokartin-da / au errire dator arrañe saltzien da gero ya estau urteten, edo goixeti bada igual urten eitxen dau, baye apur bet berandu bada ba estau urteten / da sarritxen be urten du itxosora ba farol berdigas (B-a) / kánpora urteten sunien / urteten basu enbarkasiñus itxasora / Ondarrutik urten da bertan errunbuen (M-d) / juniun.. amarrin urten gendun, atunetan / ein San Pedruk eta urten gendun, illén batin (E-jf) / batzuk ba e urteteben portutik (L-pj) / amendik urtete'ounin urtete'ou guk nornordestin / ontxe dala urtik, txalopak e urten eitte ben, marraxota (O-b) / etxetik urtendakun, biarra-ero eitten dabe (O-z)

urtxakur - urtxakurre (M-d)

Def.: adj. M-d: arrantzan abila dena, itsasorako zaletasuna daukana.

Zit.: ño! Urtxakurre sara txo (M-d)

usa 1.

Def.: ad. “E. erabili”. v. ibili.

Zit.: a esta usetan oin (A-ja) / len eskendun usaten au e? (E-jf) / emen eukitten dau tranpilli, nik neuk estot usaten e? / antxe usaten daa aparejillu (O-b)

usa (O-b); usau (L-pj) 2.

Def.: ad. biberora egitea karnada, ohitzea. v. beza, reposa.

usa; usé (B-j) 3.

Def.: ad. lehen bapor handietara joateko legazaleetan edo beste enbarkazio batzuetan beza egin behar izaten zen, sei hilabete edo urtebete egin euretan. Luis Olondori ere entzun nion berba hau. v. beza 2.

Zit.: da mutíllek ibiltxe-san di lelau órretan useten igual ba, motorratara dxun órduko (B-j)

usillo - usillue (B-j-m)

Def.: iz. Mek. “G. husillo”.

ustaga (M-d) - ustagie (M-d); estaga - estagie (B-r)

Def.: iz. “G. amante de ostaga” ITSASOA enziklopedian. M-d: bergari amarratzen zaio gero izatzeko. B: bela amarratzeko txikota. B-r: paluan amarratzen dena txikotarekin.

Dok.: Azkue. «Ustaga (AN-ond, B, G, L), ostaga, cuerda gruesa que se mete por la polea y está fija al izar las velas, gros cordage que l'on fait passer par la poulie et qui reste fixe lorsqu'on hisse les voiles. = D. v. fr. utage?, hol. onder, poner por encima, mettre par-dessus?.» / Astui. «Orificio paso (reclame) de driza: EUSTAGIE» (I7-191)

uxuxu; uxuxo (B, M-d) - uxuxue (B-j-l-r, M-d), uxúxuek (B-j); usiso - úsiso (A-ja)

Def.: iz. “G. alca, arao, frailecillo común”. Mundakan bibitxue eta Bermeon uxuxue dela dio Dimasek, gaur egun Mundakan ere esaten da azken hau. B-j: bokar-txoridxe esaten zaio.

Entz.: B-r: kikumera egiten du, uretan ibiltzen da arraina topatzen. Ni umea izan naizenean uxuxoak asko egoten izan dira. B-j: uxuxoak badabiltza arrain txikiarekin dabiltza. Sardinarekin edo bokartarekin ibil liteke. Normalean bokart-txoria da. [Jaten ziren galdetu nion Rafaeli eta baietz esan zuen.]

Dok.: Azkue. «UXUXU (B-b), gallina de mar, gallineta, rascón, gaviota negra de pecho blanco : poule de mer, râle d'eau, mouette noire à poitrine blanche, «rallus aquaticus.»» / Ortuzar. «Uxuxo. Gallineta de mar.» / Anton Perez. «uxuxo (uxuxue) = (Alca torda). Alca. (ur usoa ala urzozoa?).»

uzandra; usandra - usandrie (B-j)

Def.: iz. sareginen arduraduna, irakaslea. v. maestra.

Ez: M-d, maestrie.

Y

yamentiendes (M-d) - yamentiendesa (B-Garro, M-d)

Def.: iz. abadea esateko erabiltzen den esakera modukoa.

Entz.: M-d: abadeak moilatik-eta ikusteak eguraldi txarrak zekartzala esaten zen txantxetan. Galduta dago esakera hori. B-Garro: lehen asko esaten zen.

yoyo (B-g, M-d [yoyó]) - yoyó (B-a)

Def.: iz. M-d: beraun zati bat txarparekin, berauna pintatuta. Beste batzuek metalezkoa edukitzen zuten, berauna sartuta metalaren barruan eta distira emanda.

Entz.: M-d: alaerrioko papardoa ateratzeko erabiltzen zen. Sananderen erabili da lupinatan ere bai, haitz-kontran bitsetan plantatuta yoyorekin.

Zit.: papardotan ibiltxe-san garixen atxiñen e yoyogas (B-g) / alaerriuen e ba bokartas, edo yoyogas (M-d)

Oha.: badirudi berdin erabiltzen dela mugagabean eta era mugatuan. Zegaz kasuan yoyogas esan zuten eta ez yoyuas (yoyuegaz).

yut (L-j) - yuta (L-j-l)

Def.: iz. “G. pita, sedal”. v. pita.

Z

zabal; sabál (M-d)

Def.: adv... zabal, aparte.

Zit.: kosta-kostán baiño apurtxu be sabaltxuau beti, esatiles igual ba ordubete ero ordú bi ero gausie [uxuxoa] (B-j) / Potor arri txikidxe dxakin arren be.. daueles bastante sabál, bastante sabál dau [Izarotik nahikoa zabal dagoenez enbarkazioak gainetik pasatzen dira batzuetan] / itxaskabri da e kostatik sabaltxuau dauena / a agertu, da Lekeitxoko farola, apur bat sabal dela, ortik asi, da sus beraska-beraska norustin bárrure [marken gorabeheran] (M-d) / lantesi de atxeku baño sabalaukue, sabalau- urasidxaukue (E-jf)

ZABALEAN; SABALIEN (B-a, M-d), ITXAS-SABALIEN (M-d)

Def.: adv. “G. en alta mar”. Zabalean, itsas-zabalean.

Zit.: nik estot ikusi erridxuen, itxosabalin bai [uxuxoa] / potorru esta oten itxoso-sábalan e? (B-j) / kostan da nai sabalin be bai / pláidxetan nai e, bueno! nai itxoso-sabalin be bai (B-a) / oin sabalin atrapaten daui udan, ori txitxarro andidxe (M-d)

Dok.: Azkue. «Itsas-zabal (G), alta mar, haute mer.»

zabaldu; sabaldu (A-ja, B-a-j-p, M-d, L-j-pj, O-b)

Def.: ad. erdarazko “desatracar” eta zentzu zabalago batean urrundu ere bai. Sarea zabaltzea ere esan nahi du. Ant.: errima, zarratu. v. igiri.

Zit.: baya Leorrarri ikusteko, Arrastakulotik aa sabaldu ein (ber dosu) apur bet e? (A-ja) / atxiñen esta on radidxorik. Da igual ba sabalduten basara apur bet, ba galdu-edo / e sabaldu órtik áurretik apur bet! (B-a) / arrañe sabaldu eiñdxeles (B-p) / ori átxi sabaldu maniobri itxeko / bueno ba atunetan, da ba igual sabaldute gues / apurtxu bet ein gari sabaldu (B-j) / desatraka, ori da sabaldu, móllati sabaldu, edo enbarkasiño bat e alkarregas badau aren kostautik sabaldu / amarrata saus mollan da átzi sabalduteko, omoten tzasu espriñe / parejan, alkarregas sues, alkarreas sabaldute, e, noberak pentzaten dauen e sabalerie / ordenak bai oten die ba esate baterako errimadu badator ba “sabaldu apur bet” / Murguko eskiñadati sabaldute / Seroyen burue, e sabaldu eskero, apur bat sabaldu eskero dator Kukutzarriko baixie / ukusten die kofradiko argidxek, da kofradiko argidxek apur bat sabaldu, da ordun dau Otzun etzie / ati da, bakik da, e sari sabalduteko / da sabalduten dauenin sarie, se atik sabaldu bi dau e sarie / gero sabalduten denin sari ba errie elemento gustidxek / da aregas sabalduten da, pie de galluek, semat-a gedxau, semat-a okertu gedxau atie ba sabaldu, sabalau edo / da pie de gallue, báda bat e, laburtxuaue, arek eitxen dau sabaldu. Da gero, gitxi sabalduten badau ba au mobite su. Edo, lusetute su bat geitxuau, da besti istuau ba, gedxau sabalduteko / atiek sabalduten dinien [arrastan] / sabalduten ukusten da atzin kábliek, da, sabalduten duenien, bueno, ya makiña normala noberak e pentzaten dauena omon / sabalduten da, Ixaro sabalerarte dxuten da, bai, bai, Ixaro sabaldurarte [kaina, “extenderse”] / sabalduten da Matxakurarte, batzutan [kantarrabia] (M-d) / ori re mollatik sabaltzeko, espriñe (O-b)

zabalera; sabalera (B-a) - sabalerie (B-a-p) 1.

Def.: iz. “G. manga, anchura de una embarcación”.

zabalera - sabalerie (M-d)+ 2.

Def.: “G. longitud”. v. longitude.

zabalik; sabalik (M-d)

Def.: adv. marka bat zabalik, zabalduta.

Zit.: Titilli apur bat sábalik erutemasu, an sus e, an sus eskiñadan / an imiñi errotie agertute, da ametik imintxen san, konbentue, mójan konbentu sábalik, apur bat  (M-d)

zaborreri; saborrei (M-d) - saborreidxe (M-d)

Def.: iz. M-d: eskamari, arrain zatiei eta mazia legez dagoen nahasteari esaten zaio. Arrain hazia atrapatzen denean berarekin batera nahastuta datorren arrain txikiari ere esaten zaio.

Dok.: Azkue. «Zaborreri : 1º (AN-b, Bc), desperdicios : rebuts, restes.»

zafa. Ik. safa

zahar; sar - sarra (M-d), sarrak (O-b)

Def.: adj. arrainekin, lapekin-eta erabilitako adjektiboa. Handia edo hazia dela adiarazi ohi du berba batzuetan: lapa zaharrak, tximinoi zaharra. Ant.: gazte.

zakatz; sakátz (B-a) - sakatza (M-d, O-b-z)

Def.: iz. M-d: “agalla”.

Entz.: M-d: arrain freskoa bada zakatza gorri eduki behar du.

Dok.: Azkue. «ZAKATZ : 1º (B-b-l-ond-pl), agalla, branquia, órgano de respiración de los peces : branchies, organe de la respiration chez les poissons. = Se dice también, por extensión, del gargüero del hombre. Se dit aussi, par extension, du gosier de l'homme.»

ZAKATZA ATARAKO DEUTSUT; SAKATZA ATAKO TZUT (M-d)

Def.: e. joko zaitut.

ZAKATZA GORRITU JATZU TXO!; SAKATZA GORRITXU DXATZU TXO! (M-d)

Def.: e. M-d: ernegatzen plantatzen zarenean.

Dok.: Ortuzar. «Sakatza gorritxu. Fortificarse.»

zakatzeko; sakatzeko (B-o) - sakatzekue (B-j[tx]-r, M-d), sakatzekuek (B-r) 1.

Def.: iz. M-d: txirletaren antza-edo egiten da baina txikiagoa da, elaiaren gainako txoria, beltza, mehe-mehe-mehetxua. Zuria da eta batzuek buru beltza edukitzen dute. B-r: txirrinei “zakatzekoak” esaten diegu. v. txirrin, tirri-tirri?

Entz.: M-d: atunarekin eta bokartarekin ere abila da. Guztiz bizkorra da eta hogei metrotik ere dzanga egiten du igual. B-r: arrain asko dagoenean zakatzekoak ere asko. B-j: itsasoan dagoenik txoririk azkarrena neure iritziz. Atunarekin ibiltzen da gehiago. Atunaren kaka jaten joaten da.

Dok.: Azkue. «Sakatzeko (B-b), cierta gaviota, certaine mouette, “sternina paradisea”.» / Anton Perez. «zakatzeko (zakatzekue). = Ik. txirriñ. Txirriñ (txirriñe = (Sterna hirundo). Charrán, golondrina de mar. Zakatzekue be esaten zaio.»

zakatzeko; sakatzeko - sakatzekue (B-j [tx]) 2.

Def.: iz. B-j: besegutan edo papardotan bada mutilari ematen izan dioten besegu bat edo papardo bat gehiago.

Ez: M-d

zakil; sakíl (M-d) - sakille (B-g, M-d), sakíllek (M-d)

Def.: iz. M-d: bolen antzerako gauza bizi batzuk. Helduz gero hatsa botatzen zuten eta halako tinta gorria legez.

Entz.: M-d: Lauganen barruko mandan palangrea basatzen zenean etortzen ziren amuan josita, karnada jaten joaten ziren haiek ere.

zaku; saku, sako (B-j - M-d [kó], O-b-o) - sakua (L-j-l), sakue (B-a-j-p, M-d), sakú (A-ja, E-jf, O-b-o)

Def.: iz. (Arma, forma, ipini). “G. saco. F. sac du filet”. Normalean artearena bada ere Julianek salabordoaren sareari ere hala deitu zion. Dimasek inoiz boltzie ere erabili zuen baina gero ez zela esaten esan zuenez kendu egin dut.

Zit.: a da saku formateko, urkulo bi aulan, e? da gero gixonateus árti alaten, saku preparaten arrañe enbarkateko (B-a) / emon e béste brása bi ero iru sakó gidxau! [lata dagoen trainari] / dakotxu ba sakotxu aunen gañe emonda igual saspi brasa, ero iru ero lau, da áurrek gausek, porke trañek erun bi dau beran- esatiles kaso baten trañék kaso baten eun brasa dako esta? erun bi dau automaticamente ogei brasa, normala, lélau, da gero seuk emoten txasune sakú aparte / igual e aixi esta? da sakun dakosu bokarta / igual txitxarrotan atxiñen, sako bi imintxe-san dies (B-j) / da urkulu da, saku imintxeko arrañena (B-p) / sako bete [atrapatu] / buek enbarkaten dau eskus, sakorarte eskús, da gero sakora allegaten denien, arrañe enbarkateko, saku enbarkateko, omoten tzoe, e estrapo bat /  espako errefuersorik, saku an itxitxe su onduen / urkulun púntan, atxiñe, atxiñe, imintxen san kortxu da buelta-buelta-buelta- bueltak omon, saku armateko / saku armateko ba orka ein bi da / da a ixeten san orki sartun, kórtxue, saku formateko (M-d)

Dok.: Azkue. «ZAKU (c), saco, sac.»

zakutsu; sakutzu (M-d) - sakutzue (M-d); sakotzu - sakotzue

Def.: adj. Ant.: lata. M-d: manuan dagoen traina.

Zit.: oin sakotxutako berana, korronta kontrara danien ba berak arrañe kánpora, latí ordun abillaue, según, baye urtien seuri gidxau interesaten tzu igual ba sakotxutxuau esatie (B-j)

zakuzko; sakosko - sakoskue (M-d)

Def.: adj. zakuz eginikoa.

Zit.: berak enjaretauek úntzen bapadako edo be, a tapateko, sakó andidxe be imintxen san sakó- bueno, trapo bat sakoskue (M-d)

-zale (B, M-d)

Def.: atz. enbarkazio motak bereizten dituen atzizkia: atunetan, bokartean, e.a. joaten diren enbarkazioak. Ik. atunzale, beseguzale, bokarzale, dribazale, lebazale, mazizale, tximinoizale.

zaparrada; saparrada (M-d) - saparradak (M-d) 1.

Def.: iz. “G. chaparrón”.

Zit.: euri asko denin “ño! Saparradak” / saparrada gogorrak / ori da euri asko, arek saparrada gogorratinin (M-d)

Dok.: Azkue. «Zaparrada (Bc,...), chaparrón, averse.»

zaparrada; saparrada - saparradak (M-d), saparrarak (E-jf); txaparrada - txaparradie (B-a), txaparradak (B-a) 2.

Def.: iz. M-d: enbarkazio barrura datorren bitsa. B-r: enbarkazioak haizearen barrura ematen dituen golpeekin euria legez datorkizuna.

Zit.: dxo ta tapa, esatil- saparradak e enbarkate sunien / ori da esatiles saparradik emon tzu, da ño! Au dok meladi artzie! (M-d) / saparrarak sartzen dis / selan da au ba! gu one lako aisias-da geusenin saparrarapin eoten (gas), da au esta mobiru be eitxen da saparrarik estator barrure (E-jf)

zapata; sapata (M-d, L-pj) - sapatia (L-pj), sapatie (B-j-m, M-d), atzeko sapatie (M-d), atzeko sapati (O-b)

Def.:  iz. “G. zapata”. M-d: gilatik irteten duena, lemara doana.

zapatero; sapatero - sapaterue (B-g)

Def.: iz. “G. chopa. L. Spondyliosoma cantharus”. v. ahotxiki.

Entz.: B-g: kostakoa da.

Ez: M-d

Dok.: Anasagasti. «Sapaterue, Spondyliosoma cantharus, Chopa. Sapaterue, Pachygrapsus marmoratus, Cangrejo corredor.» / Anton Perez. «zapatero (zapaterue) = (Spondyliosoma cantharus). G. chopa. F. canthare. I. black seabream. Zapatillue ere esaten zaio.»

zapo; sapo (B-o - M-d [pó], L, O-b) - sapó (A-ja), sapua (L), sapue (B, M-d), sapu (O-b); itxasapo (M-d) - itxasapua (M-d); itxosapo (B-o) - itxosapo (A-ja), itxosapue (B-a-j), itxosapu (E-jf)

Def.: iz. “G. rape. F. baudroie. I. anglerfish. L. Lophius piscatorius, Lophius budegassa”.

Entz.: M-d: karnadarekin ez, sarearekin atrapatzen da.

Dok.: Azkue. «Itxasapo (B-l, ...), itsasapo (G-zumay), pez de cabeza grande, de dientes afilados, de piel delgada, lit.: sapo de mar : scorpène ou pythonisse, poisson à grosse tête ayant des dents très affilées et la peau mince, lit. crapaud de mer.» / Anasagasti. «Itxasapue, Itxosapue, Sapue; Lophius piscatorius, Rape.»

ZAPO BALTZA; SAPO BALTZA (B-o - M-d [pó - tzá], L)

Def.: iz. “G. rape negro. L. Lophius budegassa”. M-d: tripa beltza daukana, tiratxua.

Entz.: M-d: zuria baino hobea da jateko eta denerako. O-b: zuria baino hobea.

ZAPO ZURIA; SAPO SURIDXE (B-o, M-d)

Def.: iz. “G. rape blanco. L. Lophius piscatorius”. M-d: tripan tira beltza ez daukana.

Entz.: M-d: egosten baduzu zapo zuriak ur asko ematen du, beltzak ez.

Esakera erakoak:

ZAPOAREN BEGIAK; SAPUN BEGIDXEK (M-d)

Def.: iz. begi distiratsuak dauzkana, mugimenduan.

zarratu; sarratu (M-d, L-pj) 1.

Def.: ad. zarratu, itxi (traina, marka bat ikusten ez denean, Barra itsasoekin itxi, e.a.). Ant.: igiri, zabaldu.

Zit.: txikota bai, anillutatik datorrena, sarratuteko trañe / beyeti beraunek, sarratuteko trañe / birakeran, eitxen dau boltzie sarratu, ori da bragerue / enbarkasiño barridxe asten dinin sarratuten, lélengoko ola, duna gillin kontra, a da gíllola / Mundakako barrako(ko) palo argidxe, Santa Kataliñatik sarratuten basu arrire sartze sara / Mendi baltz, pegaten denien, Ogoñori, sarratu gúrarik, aur dator urandidxe / orrek itxasukas Barri sarratu eitxen san (M-d) / Barri sarratuta (L-pj)

zarratu; sarratu (M-d, O-b) 2.

Def.: ad. (lemie baborrera/estiborrera zarratu). Lemarekin enbarkazioa baborrera edo estiborrera bota, baborrera edo estiborrera egiteko.

Zit.: sarratu lemi aborrea (O-b)

zarrazoi; sarrasoi - sarrasoya (L-pj), sarrasoye (B-a-j, M-d, E-jf), sarrasoi (A-ja)

Def.: iz. “G. cerrazón, niebla”. Lainoa. Julianek burmoye eta sarrasoye bereiztu egiten ditu, azken hau berarentzat garoa edo ihintza izango litzateke. Dimasek ez ditu bereizten, berak dio sarrasoye Mundakako berba dela eta murmoye Bermeokoa. E-jf: gurma eta euria, biak batera daudenean. Nahikoa zarratuta dagoenean, mila bateko bista-edo. v. murmoi.

Entz.: M-d: zarrazoia egoten zenean enbarkazioak kanpoan daudela kanpak jotzen ziren antzina, Santa Katalinako ermitako kanpaia eta elizakoa. Santa Katalinakoa diferentea izaten zenez ezagutu egiten zen zaratan.

Zit.: txo! Selako sarrasoye dau! / selako sarrasoye etxa dau! (B-j) / sarrasoye deu (E-jf)

zeba; sebá (B-j, M-d)

Def.: ad. Mek. B-j: igual atxikatzen ipini duzu eta ez du hartzen, zeba egin behar da. Bonbak ez du hartzen hutsa daukalako. Fondotik hodi bat dator, behetik. Orduan zuk egiten duzu fondo hau igiri, eta igiritzen duzunean ura pasako da. Bota auxiliara edo bonba elektrikoa abante eta ja bete zaionez ura hartzen du, hori da zebatzea.

zedazo; sedaso (B-a) - sedasue (B-a); seraso (M-d) - serasua (L), serasue (M-d)

Def.: iz. “G. cedazo”. M-d: ezkiratan-eta ibiltzen dituzten aroak, aro bat sarearekin, ez dauka astarik.

Entz.: M-d: arrain zati batekin-edo erriatzen da ezkirak atrapatzeko, antzina handia egoten zen abuxetako ere bai.

ABUXETAKO SEDASUE (B); ABUXETAKO SERASUE (M-d)

Def.: iz. abuxetan erabiltzen zen bahe handia.

zentollo; sentollo (B-a, M-d) - sentollue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. centollo”.

Entz.: M-d: lehen asko egoten zen, urte batean, hogeita hamaseian edo hogeita hamabostean toneladak atrapatu ziren aroekin. Portuan ipintzen ziren kutxetan bizirik edukitzeko, orduan sasoian hogerleko bat baliotzen zuen kiloak. Hori ere galdu egin da, lantzean bat atrapatzen da baina gutxi.

Ez: Ondarroan Bonik karramarru esaten dio.

Dok.: Anasagasti. «Sentollue, Maja squinado, Centollo.»

zerka; sérka (M-d)

Def.: ad. “G. cercar el pescado”. Trainaren barruan atrapatu.

zeru; seró (B, M-d) - serue (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. cielo”. v. goi.

Zit.: abe seru dau garbi! (B-a)

HAIZERRIKO ZERU; AIXERRIKO SERO (M-d) - AIXERRIKO SERUE (B-a, M-d)

Def.: iz. (Egon). M-d: mendiak klaru ikusten badituzu haizerrikoa seguru.

Zit.: aixerriko seru deu (B-a)

Ez: Ondarroan ez antza, barruko axi eitteko itxuri da (O-b)

MENDEBAL SERO (M-d) - MENDEBAL SERUE (M-d)

Def.: iz. (Egon). M-d: noroestetik-edo ilun ikusten denean zerua. Baita formatzen du teilatua legez, koadroak eginda.

Zit.: mendebal seru dau (B-a)

zeroi; serói (B, M-d) - seroya (M-d, L), seroye (B-a-r, M-d), seróyek (B-a)

Def.: iz. M-d: bale kumea. Mundakan seroye baino gehiago beti izan da ballenie edo ballena kumie. B-a: “ballena”. v. ballena, ballena kuma.

Dok.: Azkue. «Zeroe, zeroi (B-b-l), cachalote, cetáceo enorme : cachalot, grand cétacé.» / Anasagasti. «Ballenie, Seroie; Balaena glaciaris, Ballena Euskara.»

zia; sidxé (B-a, M-d)

Def.: ad. “G. ciar. F. scier. I. to go astern”. Cfr. singa. M-d: atzerantz egitea, atzerantz enbarkazioa. B-a: batela atzez joateko.

Dok.: Azkue. «Zia : 1º (B, G), ciar, remar hacia atrás, ramer en arrière.»

ziau; sídxau (M-d) - sídxaue (B-a-j, M-d)

Def.: iz. (Egin, emon, hartu). “G. ciaboga. F. virement de bord”. Mozkorraren ibilkeragatik ere esaten da. v. buelta.

Zit.: ya asten danin motorra sídxau itxen / apurtxu bet itxen dauenin sídxau artun [baporak] / da suk amen erramu sartximasu.. ba ariñau artxin dau baporak sídxaue (B-j) / emon sidxau baborrera / emon sidxau estiborrera / sidxau emon lestin barrure ostabe / sídxau emon bi dau.. baporak, átzera ekarteko sarie / sidxau andidxetxarusak orrepa! [handiak jaroazak, mozkorrik] / sídxau sarratue (M-d)

ZIAUAN; SÍDXAUEN (M-d)

Def.: adv. v. bueltan.

Zit.: da kati dabil, e popaganien, bakixu sarrastadaka beti dabil balantzadik-eta, se sídxauen susenin-da [arrastan] / sídxauen-da omoten batzasu ba eitxen dxatzu ba atík e enpatxa (M-d)

ZIAUA HARTU DAU; SÍDXAUE ARTUN DAU (M-d)

Def.: e. hasarrakuntza badago edo pertsona bat beste batekin topo ez egitearren desbideratzen denean esaten da.

zigala; sigala (M-d) - sigalie (M-d), sigali (E-jf)

Def.: iz. “G. cigala”, Nephrops norvegicus. Beharbada ez da horrenbeste esaten, erdarazko berba dela esan zuen, langostiñue esaten dutela. Ik. langostiñue 2.

Dok.: Anasagasti. «Sigalie, Nephrops norvegicus, Cigala.»

zigloi; siglói (M-d) - sigloye (M-d)

Def.: iz. “G. ciclón”. Hemendik ez dagoela dio eta ondorengoaren moduko esakeraren batean baino ez dela erabiltzen berba hau.

HOLAKO ZIGLOIRIK!; OLAKO SIGLOIRIK! (M-d)

Def.: e. M-d: ez zikloia dagoelako, denporale gogorra dagoenean esaten da.

zilindro; silindro (B-j-m, M-d) - silindrue (B-j), silíndruek (B-j, M-d)

Def.: iz. Mek. “G. cilindro. I. cylinder”.

zimarroi; simarroi (B-a, M-d), simarro (E-jf) - simarroye (B-a-g-o-r, M-d, E-jf), simarroi (A-ja, O-b), simarroyek (B-a) 1.

Def.: iz. “G. cimarrón, atún, atún rojo. L. Thunnus thynnus”.  M-d: 200-250 kilokoak ere badaude. B-a: “atún” erdaraz. v. hegalabur.

Entz.: M-d: antzina maiatzean etortzen zen bokartaren atzean, ia porturaino etortzen zen. Hor ere goitarrak izan dira gehiago beti. Ez dago lehengo beste, udan dabil.

Dok.: Azkue. «Zimarroi (AN-ond, B-b-ond, G-don), atún primerizo, de aletas cortas, vulg. cimarrón : thon femelle, aux ailerons courts.» / Anasagasti. «Zimarroie, Simarroie; Thunnus tynnus; Atún rojo, atún.» / Anton Perez. «zimarroi (zimarroié) = (Thunnus thynnus). G. atún rojo. F. thon rouge. I. bluefin tuna.»

ZIMARROITAN; SIMARROITXAN (M-d); SIMARROITXEN (B-a); SIMARROTAN (E-jf)

Def.: adv. zimarroiak atrapatzen.

Zit.: onetis txarpak.. onetis simarroitxeko / atunetako dis onek edo nai simarroitxeko nai atunetako txárpie (B-a) / bermiotarra atunetan due, estu simarroitxan (M-d) / txarpak simarrotan usaten dis (E-jf)

zimarroi; simarroi (M-d) - simarroye (B-a, M-d) 2.

Def.: adj. asko dakienari eta azeriari esaten zaio.

Zit.: txo! Ori simarroye da (B-a)

zinta; síntxa (M-d, E-jf), síntxe (B-a) - síntxie (B-a, M-d), síntxi (E-jf)

Def.: iz. patentea eta pinturaren bitarteko lerro zuria, atzeraino doa buelta guztian. v. faja.

Zit.: patentin síntxi ondo erun gero! / ori síntxi ba politxo erun e? (B-a)

zintan; síntxan (M-d)

Def.: adv. (Egon, joan). M-d: arraina zabal barik lerro batean egon edo joan.

Zit.: sintxan dau arrañe / arrañe due sintxan (M-d)

ziri; siri (L-pj) - siridxak (L-pj)

Def.: iz. “G. tamborete”. L-pj: txalupetan erabiltzen zirenak bera palua gogortzeko. v. tanbolet, tanbo.

zirimiri; sirimiri - sirimiridxa (L-pj)

Def.: iz. “G. llovizna”. v. euri-lanbur, euri-zirin.

zirkunmeridiana; sirkumeridiana - sirkumeridianie (M-d)

Def.: iz. “G. circunmeridiana”.

zisterna; sisterna (M-d) - sisternie (M-d)

Def.: iz. “G. cisterna”.

zotz; sotz (M-d) - sotzá (B-a-j [tx], M-d), sotzak (B-a-j [tx], M-d)

Def.: iz. M-d: palu zati bat tertzako amuak bertan sartzeko itsasotik ekarri eta desenkarnatu eta gero. v. orketa, urkula.

Entz.: M-d: mutil txikiak mendira joaten ziren eta urritzaren adarra ekartzen zuten. Haiek mehetxuak, punta biak aterata da zotza. B-a: mutilak joaten izan dira mendira zotzetan.

Dok.: Azkue. «ZOTZ : 1º (c), palillo, bâtonnet.»

zozpal; sospal - sospala (L-pj); sospel - sospela (A-ja); ozpal; ospal - ospala (O-b)

Def.: iz. saiarik saiara ura pasatzeko oholtxua. L-pj: armazoitik armazoira pasatzeko ura. v. korrostokol.

Dok.: Azkue. «Zozpal (B-l) : 2º palo para achicar el agua de una lancha, vulg. pasadera : écope, pelle concave servant à vider l'eau d'une barque.»

zubi; subi (M-d) - subidxe (B-a, M-d, E-jf)

Def.: iz. “G. puente”. M-d: nik gehiago esaten dut puentie baino subidxe. v. puente.

Ez: O-b

zubil. Ik. subil

zurda; surdá (M-d) - surdie (M-d); esku-surda - esku-surdi (O-b)

Def.: iz. zaldiaren buztana enkortxatuta. v. kordelet.

Dok.: Azkue. «ZURDA : 4º (Bc), crin, cerda, crin.»

zurizgora; surisgora (B-a) - surisgorie (B-a-l); surusgora (M-d) - surúsgórie (M-d); susgora - susgórie (B-j)

Def.: iz. edozein arraini tripa ikusten zaionean esaten da. Batzuek atunari esaten diote, pikean tripa ikusten zaionean, motorrak daukan zarataren baten erruz. M-d: itsasoan metro bian edo hiruan buelta ematen duenean ikusten den arrainaren zuritasuna. B-m, Renteria: atunari esaten diogu. Baporak zarata dauka.

Zit.: e susgorie! Motorratako seoser! [atunetan] (B-j)

Ez: badirudi Armintzan Jose Antoniok ez lukeela esango eta tripes gora edo horrelakoren bat esango lukeela; E-jf, tximistadi, tximistadaka erabiltzen ditu beharbada honen ordez.

zurizgoraka; surisgoraka (B-r) 1.

Def.: adv. arraina tripa ikusten zaiola joaten denean. v. blankiraka.

zurizgoraka; surusgoraka (M-d) 2.

Def.: adv. (Planta). M-d: 1. pozarren. 2. olgetan. 3. mosuka.

Zit.: surusgoraka planta da [= pozarren] / bedarren ganien on die bidxek surusgoraka [= olgetan] / an, surusgoraka arek! [= mosuka] (M-d)

zurrukutun; surrukutun (M-d) - surrukutune (B-j-l-r, M-d)

Def.: iz. M-d: marmitaren antzeko jana baina zurian, kipula barik. Makailoa patatekin. B-r: patatekin saltsa gorrian. Makailoa orri-orri eginda bota, txorizado batekin. B-j: makailoa orri-orri egin, olio gordina bota eta hori da.

Entz.: M-d: sarri jaten zen hori itsasoan atunetan. B-r: orain jakin ere ez eta jan ere ez.

Dok.: Azkue. «Zurrukutun : 1º (B, G), guisado de bacalao y patatas, ragoût de morue et de pommes de terre. Var. de ZURRUPUTUN.» «ZURRUPUTUN (B-b-l, G-and, L-end), sopa de bacalao que se toma en las sidrerías frecuentadas por los marineros, soupe à la morue qu'on mange dans les cidreries fréquentées par les marins. = En B-b es guisado de atún y patatas. En B-b c'est un ragoût de thon et de pommes de terre.»