Bizkaiko arrantzaleen hiztegia M-R

M

Madalen (B-j) - Madalena (B-j, M-d)

Def.: iz. Madalen eguneko jaia.

Entz.: M-d: Bermeoko enbarkazioak Izarora joaten direnean teila botatzen eta eurena dela esaten, gero Bermeora eta Mundakara ardoa edaten etortzen dira. Antzina etorri egiten ziren enbarkazioak Madalen egunerako, orain ja galdu da.

madre (B-j, M-d) - mádrie (B-a-j, M-d), mádri (E-jf) 1.

Def.: iz. “G. línea madre”. Tertzaren edo piedrabolaren pita nagusia, luzea; besteek hemendik irteten dute. Cfr. subil. M-d: orain pitaduna madrie da.

madre (M-d) - mádrie (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: alanbrek eta txikotek barruan daukaten txikota. v. arima.

Ez: B-j; O-b, arimi.

maestra (M-d) - maestrie (B-l), maestrak (B-l) 1.

Def.: iz. M-d: arrastako kortxoak.

maestra - maestrie (B-l, M-d), maestrak (B-j) 2.

Def.: iz. B-l: sareginen arduraduna, irakaslea. v. uzandra.

Entz.: B-l: bere azpian daude hamar, hamabost, hogei andre, segun. Haiek egiten dute besteak agintzen diena. Badaude Bermeon bi edo hiru oraindik.

magurio - magurio (A-ja); maguridxo (B-a, M-d) - maguridxue (B-a, M-d); marabidxo - marabidxu (E-jf)

Def.: iz. “G. caracolillo, magurio. L. Littorina littorea”. v. mongoliño.

Entz.: M-d: beti jan da Mundakan. Portuan, eliza atzean eta haitzetan egoten dira, Izaron antzina ederrak egoten ziren.

Dok.: Azkue. «MAGURIO (B, G), hélice, género de conchas univalvas ó caracolillo de mar : hélice, genre de coquillages univalves analogues à l'escargot.» / Anasagasti. «Magurijjue, Trochocochela crassa; Caracolillo, Magurio.» / Anton Perez. «magurijo (magurijue) = (Litorina littorea). G. bígaro, barión. F. bigorne. I. perivinkle.»

maimen (M-d [mén), O-b) - maimena (M-d, L-j-l-pj, O-b); memén (B-a) - memena (B-a), meménak (B-a); mimén - mimena (B-g)

Def.: iz. Cfr. kurrukan, sokala. M-d: atzeko alderditik atunetan erabilten den txikotik lodiena, otzara barruan lotzen dena. B-a: atunetako aparioan txikotik lodiena, kazan.

Entz.: E-jf: antzinako berba da, orain ez da erabiltzen. Langustatarako otzaretarako ere erabiltzen genuen tirenta moduan.

Dok.: Azkue. «MAIMEN 2º (B-b-mu, G), cordel, cuerda blanca que forma parte del aparejo de pescar merluza y otros peces : cordonnet, cordelle blanche qui fait partie de la ligne à pêcher la morue et autres poissons.»

maimenezko; memenesko - memeneskuek (B-a)

Def.: adj. maimenezkoa, txikota.

makael. Ik. makarel

makallao; makallau (L, O-b) - makallaua (L), makallau (O-b); makallo (B-o, M-d) - makallue (B-j, M-d), makallo (A-ja); makillau (E-jf) - makillaue (E-jf)

Def.: iz. “G. bacalao. F. morue. I. cod. L. Gadus morhua”. M-d: nortekoa da benetako makailoa. E-jf: hemen gatzarekin dagoenari esaten zaio.

Dok.: Azkue. «Makaillao (B, ..., BN-ald, L), makaillo (B-b-l) : 1º bacalao, morue.» / Anasagasti. «Makallue, Gadus morhua, Bacalao.» / Anton Perez. «makallo (makallue) = (Gadus morhua). G. bacalao. F. cabillaud (freskoa), morue (gatzitua). I. cod.»

MAKALLAOTAN; MAKALLAUTAN (L-j); MAKALLOTAN (B-a, M-d)

Def.: adv.

Zit.: onek e makallotan dxute-san disenak, Groenlandia ta orra (B-a) / oiñ e estaitx dxuten badi parejan makallotan (M-d)

MAKALLO BALTZA (M-d)

Def.: iz. M-d: “burro”. Bel-beltza ez zen izaten, iluna. v. asto 2.

Entz.: M-d: lehen atrapatzen zen gehiago orain baino. Gran Solen makailo normala atrapatzen zen eta tartean hori atrapatzen zen.

makallao arrain - makallau arraña (L-pj), makallau arrañe (O-b-o-z); makallo arrain - makallo arraña (M-d), makallo arrañe (B-o, M-d), makallo arrañek (M-d); makillau arrain - makillau arrañe (E-jf)

Def.: iz. Fauna marina de la costa vasca-ren arabera Sananderen “pez de bacalao” esaten zaio marukari, euskarazko espresio bera litzateke. Badirudi hemen espezie desberdinak sartuko liratekeela, makailao freskoa eta bere familiakoak. 1. “liba”. 2. “maruca”... O-o: “liba”.

Entz.: M-d: arrastan atrapatzen da (liba), orain hogeita hamar-berrogei urte berton Izaroren atzean ere atrapatzen zen, batelak eta enbarkazio txikiak ibiltzen ziren aparioekin.

Dok.: Anasagasti. «Marukie, Makallo arrañe; Molva molva, Maruca.»

makallaoero; makallauero - makallaueru (O); makallero (M-d) - makallerue (B-r, M-d); makillauero (E-jf) - makillaueru (E-jf)

Def.: iz. “G. bacaladero. F. morutier. I. cod fishing vessel”. v. makallaozale.

makallao txiki; makallau txiki - makallau txikixe (O)

Def.: iz. “G. bacaladilla”. v. makallo kuma.

makallaozale; makallausale - makallausalia (L)

Def.: iz. “G. bacaladero. F. morutier. I. cod fishing vessel”. v. makallauero, makallero.

makallo kuma (M-d), makallo kume (M-d) - makallo kumie (B-a, M-d), makallo kumek (B-r)

Def.: iz. “G. bacaladilla”. M-d: finagoa lirioa baino. v. makallao txiki.

Entz.: M-d: lehen barkukadak ateratzen genituen. Hemen aparioekin ere atrapatzen zen. B-r: antzina asko atrapatzen ziren Izaro puntan, Artxikoten. Hura ere egin da desagertu.

makarel - makarela (A-ja); makael (B-a, M-d) - makaela (B-a-g-j-r, M-d, E-jf, L-pj)

Def.: iz. “G. macarel, cuerva, estornino. F. maquereau espagnol. I. Spanish mackerel. L. Scomber japonicus”. M-d: berdela baino begi handiagoa eta ilunagoa. Berdelak arraiak dauzka, makaelarenak motelak dira. B-j: badago makaela kiloan hiru-lau sartzen dena eta kilokoa ere badago. v. betandi, berdel begihandi.

Entz.: B-j: San Juan aurrean ateratzen da eta gero ostabere urrian. Egunik hoberenak haizerrikoa daudenak dira.

Dok.: Anasagasti. «Makaela, Makarela; Scomber japonicus, Estornino.» / Anton Perez. «makael, makarel (makaela, makarela) = (Scomber japonicus). G. estornino, cuerva. F. maquereau espagnol. I. spanish mackerel.»

makina; makiña (M-d, L-pj, O-b), makiñe (B-m-r, M-d) - makiñia (L-pj), makiñie (B-a-j-m), makíñek (B-m)

Def.: iz. (Emon, ibili, igiri). “G. máquina”.

Zit.: emen esu itxen makiñerik ibilli átzes, apur bepai / ya onek arte andidxetiseles, kalau andikuek, ba estakosu makiñi setan ibilli bes / baye beti emon bi tzo makiñie átzes, átzes-átzes-átzes-átzes-átzes, plántateko aulan (B-a) / semat e makiñe susi ba? danin gues, makiñe gustidxen gues / poparin gatos, ba makiñe askun satoselakon / poparaka-poparaka, ba, makiñe gitxidxen satoselakon / emon, ala, emon makiñie! (B-j) / se iñdxar dakon makiñiek / makiña gedxau igiri? / érain makiñiri! [gehiago emateko] / gitxitxu makiñie [ik. gitxitxu] / presiñu eruen, da makiñie dxagon da / sus makiñe gedxau emoten, “mas belosida” / makiña asko emonda / da popadan da be makiña gitxi, se makiña askogas e, igual eitxen tzu musturre sartun / motorrape santarrak eta, e makiña gitxi txe / kápan dxuteko ba makiña gitxigas / ya makiña normala noberak e pentzaten dauena omon / makiñi emon bi tzasu beste mandi altzateko, makiñie dakon daná / makiñie atrasin geldika-geldika / makiñie pal-palin imiñi / makiñistik e kátri okitxen dau e, makiñen / kalde(re)teru ixeten san, makiñan, fogoneruri txe engrasador(i)ri txe agiñdxuten tzona / makiñetan omoten da lapix-plomue / kaldereteru da makiñako kontramaixue / makiñako seuser da, latigillue / makiñi berotuten okitxe ban / eskapi esi(n) lei sarratu se eskapi sarratu- ba makiñi pára eitxen da-ta, itxó eitxen da / lotú makiñie / makiña andidxe dako / makiña txikidxe dako (M-d) / emon daukona makiñia! [manjujan] (L-pj) / makiña askuan (L-j) / sartu giñan eguerdirako, dale makiñiai tte segi berai, segi / da arrain bille dunin.. juten da makiña bixixas (O-b)

Dok.: Urkidi-Apraiz. «makiñie (máquina)» (171)

BIZTU MAKINEA; BISTU MAKIÑIE (M-d)

Def.: e. Mek. Kaitxanok esaten zuena makina arrankatzeko.

MAKINA ERDIAN; MAKIÑA ERDIDXEN (M-d)

Def.: adv. Mek. (Ipini). “G. a media máquina”.

Zit.: makiña erdidxen imiñi / “imiñi erdidxen” ba makiña erdi (M-d)

MAKINA GELDIAN; MAKIÑA GELDIDXEN (M-d)

Def.: adv. Mek. “G. a poca máquina”.

MAKINA GUZTIA; MAKIÑA GUSTIDXA (L-pj), MAKIÑA GUSTIDXE (M-d), MAKIÑA GUSTI (O-b); MAKIÑE GUSTIDXE (B-j)

Def.: iz. (Emon, igiri). Mek. “G. toda máquina”.

Zit.: igiri makiñe gustidxe! / emon makiñe gustidxe! (B-j) / makiña gustidxe omon (M-d) / emon makiña gustidxa! (L-pj)

MAKINA GUZTIAN; MAKIÑA GUSTIDXEN (M-d); MAKIÑE GUSTIDXEN (B-j-l-r)

Def.: adv. Mek. “G. a toda máquina”.

Zit.: makiñe gustidxen gues / semat e makiñe susi ba? danin gues, makiñe gustidxen gues (B-j) / makiña gustidxen botaten san / makiña gustidxen gues (M-d)

makinilla (M-d, O-b), makinille (B-a-j) - makinillia (L-pj), makinillie (B-a-j, M-d), makinilli (O-b-p-z), makinillek (B-a)

Def.: iz. “G. maquinilla”.

Entz.: O-b: hiru eroaten dira.

Zit.: aurreko makinilli / erdiko makinilli (O-b)

makinista; makiñista (M-d), makiñiste (B-m, M-d) - makiñistia (L-l-pj), makiñistie (B-m, M-d), makiñisti (O-b), makiñistak (M-d), makiñistek (B-m)

Def.: iz. “G. maquinista”. Cfr. motorista.

Zit.: estudiantik e b- makiñistarako ta / makiñisti beti dabil loi (M-d)

makon - makona (L)

Def.: iz. “G. babosa”. Jateko zantarra zela esan zidaten. Cfr. mauts [hau jaten gozoa izango litzateke].

Dok.: Azkue. «MAKON (B-l), guaito, cabruza, pececillo de entre peñas, negro y malo para comer : petit poisson noir et non comestible, qui vit entre les roches.»

makues; makús (M-d) - makúsak (M-d)

Def.: iz. Elantxobeko arrantzalea. Horrela deitzen diete Mundakan eta Bermeon itsasoan. Antza batzuek makuesak-edo esaten dute. Elantxobeko jatetxe baten izena Makues da. M-d: orain ez da deitzen horrenbeste.

Ez: B-j

malla (M-d, O-b); málle (B-a-j-r)

Def.: ad. “G. enmallarse. F. se pendre dans des mailles. I. to be caught in a gill net”.

Zit.: antxogie eitxen da málle (B-r) / trénpi dator málleta / e! málleta dator txiko-mandan irugarren kankamuen! / e málleta dator, e sémakarrena? séigarren kankamue ta ondo dau! (B-j) / mallata geatzen da / sarin mallata etorten da dana (O-b)

malla (M-d - E-jf [má], L-j-l-pj, O-z), málle (B-a-j) - mallia (L-j-l), mállie (B-j-r, M-d), málli (E-jf), mallak (L-j-pj), mallek (B-a-j)

Def.: iz. “G. malla de red. F. maille”.

Dok.: Azkue. «MAILA, mailla 2º (AN-b, Bc, BN, Gc, L, Sc), malla de la red, maille de filet.»

MALLAN (M-d [má], O-b), MÁLLEN (B)

Def.: adv. “G. a la deriva, con artes de enmalle”. v. driban.

Zit.: sarik sin, mallan ibiltten gendusenak (O-b)

MALLA HANDIAK; MALLA ANDIDXEK (M-d)

Def.: iz. M-d: tresmailak hiru maila daroatza, kanpoko biak maila handiak dira. v. malla nagosi.

MALLA BIRAU - MALLA BIRAUA (L-l)

Def.: iz. L-l: maila normala buelta birekin ematen duzu. Birauari beste buelta bat gehiago ematen zaio, hiru. Hiru-lau maila apurtzen badira ere birauak lagundu egiten du beti, ez korritzeko.

Ez: M-d

MALLA NAGOSIA; MALLA NAGOSIDXE (M-d); MÁLLE NAGOSIDXE (B-a)

Def.: iz. maila nagusia, handia. v. malla handi.

MALLA TXIKIA; MALLA TXIKIDXE (M-d); MÁLLE TXIKIDXE (B-a)

Def.: iz. M-d: tresmailak hiru maila daroatza, erdikoa da maila txikia.

mallabakar (O-b) - mallabakarrak (M-d - E-jf [má], L-pj, O-b); mallebakar - mallebakarra (B-a)

Def.: iz. lehengo maila bakarreko sareak. L-pj: antxobatako sareak.

Entz.: E-jf: peskadilla, barbarina, takarta... atrapatzeko izaten ziren. Antzinako mailabakarrak hiru metroko altura edukiko zuen asko botata, baina oraingoek seikoa eta zazpikoa ere badaukate.

Dok.: Apraiz. «Mallabakarra “Betilla”» (I1-192)

malleta (B-l-p, M-d, O-o-z) - malletia (L-pj), malletie (B-l-p, M-d), malleti (O-o-z), mallétak (B-p, M-d, O-o-z)

Def.: iz. “G. malleta”.

Entz.: M-d: bakek erabiltzen dizkizute maileta bi-hiru, lau ere bai segun ze kalautan egiten duen behar. O-o: normalean hemen Frantziako kostan lau maileta eroaten dira.

malletazko; malletasko (M-d)

Def.: adj.

Zit.: káblesko biradora dakoe, bai, edo kábli es, malletasko biradora (M-d)

malloi, mallo - malloye (E-jf) 1.

Def.: iz. trainak buelta guztian daroan maila lodiagoa. E-jf: maila haundiagoa da. v. sendagarri.

Zit.: berauneko malloye / kórtxoko malloye / eskuko malloye (E-jf)

malloi (M-d [llói]) - malloye (B-l, M-d) 2.

Def.: iz. M-d: arrastako sareak azpian beraunetik eta zakura daukan maila lodiagoa, hondotik arrastan datorrena. Errefortzu modura edukitzen du. B-l: mailoia erabiltzen dute beraunetik sareraino zati bat eta gero kortxotik sarera beste zati bat, maila handiagoa, indar gehiago edukitzeko da.

maluta (L-pj, O-b) - malutia (L-j-l-pj), maluti (E-jf, O-b)

Def.: iz. “G. zapi”. Atunetarako karnada. Lehen lastoz eginikoak izaten ziren. v. amuda.

Entz.: O-b: paperak eroaten dira orain; paper finak: zuriak, horiak eta klase askotakoak.

Zit.: bota maluta barridxa! (L-pj)

Dok.: Azkue. «MALUTA : 1º (B-l-m-o-ond), perfolla, envoltorio de la espiga de maíz, gaine de l'épi de maïs.»

mamarro (M-d) - mamarrue (B-p, M-d)

Def.: iz. (Forma). M-d: enbarkazioari oholean formatzen zitzaion harra.

Entz.: M-d: ostraren urak ere ematen zuela harra esaten zen, orain kutsatuta dagoenez dena harrak ere galdu dira.

Zit.: aspixan mamarroik estatxin eiñ eitten gakon lelengo igual lanbernixe emon (O-b)

mamin (B-a) - mamiñe (M-d) 1.

Def.: iz. mamin, haragi.

Zit.: ónetan mollitan da ronpeolasen da mollitan da orretan ataraten dana [ezkira], orretako ba mamín gidxau (B-a) / txibidxa-emiek, baa.. mamiñe me- méyau dako, e txibi- e, arrapaiño (M-d)

mamin (M-d [mín]) - mamiñe (B-a-j, M-d), mamíñek (B-a) 2.

Def.: iz. sarearen oihala. M-d: sarea. v. paño.

manada - manadi (E-jf)

Def.: iz. eskapatzen doan botakarragatik galdetu nionean, arradaka esaten zuen ikusteko, berba hauxe etorri zitzaion gogora.

Zit.: lantzó-manadie (E-jf)

manda (B-j [dá]) - mandie (M-d) 1.

Def.: iz. “G. banda, lado”. Bar.: banda.

Zit.: da batelekuk esate-san tzu se manda artun (B-j) / bránkas beren barrure, ankerara, mandara / da beste bat-au Potor-arri nagosidxen barruko mandan, Arri-eder / Artxikote da Ixaro púntie. Nórteko mandie / pangik agarraten tzo, estiborreko mandatik eta arek tiretuten tzo (M-d)

ATEKO MANDI (E-jf)

Def.: iz. “G. fuera”. v. aterantz, ateko banda.

Zit.: onék e ónek berbak ateko mandan goyesenin esteu esango / ateko mandan isilik dxuten da au! (E-jf)

BEHEKO MANDEA; BEKO MANDIE (B-a-j, M-d)

Def.: iz. Geo. Portutik irtenda oesteko manda. B-j: oesta. M-d: oesta. Ant.: goiko mandea. v. behe.

Zit.: beko mandara gues / nora susi ba? ta berántz, beko mandaras gues (B-a) / bentanie beko mandan ekarten dau (B-j)

GOIKO MANDIE (M-d)

Def.: iz. Geo. Portutik irtenda lesteko manda. Ant.: beheko mandea, behea. M-d: lesta.

Zit.: goiko mandara gues / nora sus su ba? ta e ba ni onantz e, gorántz eingot (B-a)

manda (M-d [dá]) - mandak (M-d) 2.

Def.: iz. “G. banda”. Arrastako sarean.

mandaraka (M-d)

Def.: adv. M-d: haizea gogor badago itsasoari manda emanda joatea.

mandaranzko; mandarasko - mandaraskue (M-d)

Def.: iz. (Egin). Haizeak-edo enbarkazioa mandarantz bultzatzen duenean.

Zit.: mandaraskue eiñdxosku (M-d)

mandazka; mandaska (B-o, M-d)

Def.: adv. (Bota). M-d: mandara bota, eroan.

Zit.: dxo olatuek eta mandaska bota gaitxus (M-d)

manejada (B-a, M-d, E-jf) - manejadie (B-a, M-d); manejara - manejaria (L-pj); marejada (M-d) - marejadie (M-d)

Def.: iz. (Altzatu, egon). “G. marejada. F. peu agitée. I. slight”. Erdaraz “marejada” galdetzeak eragin du beharbada behin marejada erantzutea Dimasek. v. itxaskirri.

Zit.: manejada andidxe dau / oseake, aixie.. ekarri órduko, manejadi altzaten dau / manejada apur bet-eu (B-a) / bixarrak ukusten badxakos Ixarori, manejadi dau / da éguko aixiek, da iparrak, okitxen dau manejadie, ségidxekue / edo aixik dxoten saitxulakon edo manejad(ik) dxoten saitxuselakon-edo, goberno santarra / dxo ta tapá da ba, aixin barrure susenien, manejadias / manejada apurtxu bapadau ba or e barran armaten da sarrantzidxe buf! (M-d) / manejari altza rau [L-pj: señale korrientea bertara haizearen aldera dena] (L-pj)

Ez: O-b, normalean ittosu da naiku esaten dugu.

manejadatxu (M-d) - manejadatxue (B-a, M-d); manejaratxu - manejaratxua (L-pj); marejadatxu - marejadatxue (M-d)

Def.: iz. “G. marejadilla. F. belle. I. smoot”.

Zit.: manejadatxu dau (B-a) / manejaratxu ro (L-pj)

manga (M-d [gá]) - mangie (M-d), mangí (O-o) 1.

Def.: iz. arrastako sareko “G. manga”.

Entz.: M-d: burloiak laurogei braza badauzka mangak hogeita bost dauzka.

Dok.: batzuk. «Manga» (I7-14)

manga - mangie (B, M-d) 2.

Def.: iz. “G. manga”. M-d: zabalera, zubiaren azpi inguruan hartzen da.

mangera (M-d, E-jf) - mangerie (M-d), mangeri (E-jf); bangera (B-a, M-d) - bangerie (B-a-j, M-d), bangérak (B-e-r)

Def.: iz. “G. manguera. F. manche à eau. I. hose”.

mangoi - mangoye (B-m)

Def.: iz. Mek. “G. mangón de empalme”.

mangoliño; mongoliño (O-b) - mongoliñu (O-b), mongoliñuk (O-b)

Def.: iz. “G. magurio, caracolillo. L. Littorina littorea”. v. magurio.

Dok.: Azkue. «MANGOLIÑO (B-ond), cierto caracolillo de mar o concha univalva llamado hélice : certain escargot de mer ou coquillage univalve, appelé hélice.»

maniobra (M-d, O)

Def.: ad. “G. maniobrar. F. manœuvrer. I. to maneuver”.

maniobra (B-j, M-d, L-pj, O-b-z) - maniobria (L-l-pj), maniobrie (B-a, M-d), maniobri (E-jf), maniobrak (M-d)

Def.: iz. (Egin). “G. maniobra. I. working of a ship”.

Zit.: merkantik itxen dauie, astin-astin maniobrie, batzuk / da gero ein bi de maniobrie (B-a) / ori átxi sabaldu maniobri itxeko / ure bajamara dauenien, motorrak maniobra txárraue dako / maniobra ona / espriñe gidxau useten da aulan maniobrarako (B-j) / maniobra ona dako orrek enbarkasiñuek / gusan maniobri itxen! (M-d) / maniobri eiñ artian (L-pj) / maniobra eskasatasenin (O-z)

LISTO DE MANIOBRA (M-d); LISTO MANIOBRA! (O)

Def.: e. arrastan elementu guztiak erria direnean kontramaisuak esaten duena.

manjuba; manyuba (O-b) - manyube (A-ja), manyubi (O-b); mandxoba (E-jf); mandxunga (M-d), mandxunge (B-a) - mandxungie (B-a-p-r, M-d); mandxui (L-j) - mandxudxa (L-j-pj);  1.

Def.: iz. (Atara). “G. manjúa”. Juan Franciscok “mandxobi - mandxobidxe” esateko joera dauka. M-d: izurdeak ateratzen duen arraina. Bokarta edo sardina izaten zen. O-b: antxoba edo sardina normalean.

Entz.: B-p: goizean topatzen baduzu manjunga, eguzkia goian badago oesteko manda hartu behar diozu izurdeari, arrainak eguzkiaren argitasunari eskapatu egiten diolako. E-jf: kuadratu zait hiru-lau bider ateratzea baina leman nagoela ez. Antzinako gizonak hortxe dedikatzen ziren, ezagutu egiten izurdeari manjuba noiz aterako duen. Manjubari eguzkiaren kontra bota behar zaio. Eguzkia oestean badago lestera, eta lestean badago oestera bota behar zaio.

Zit.: isurdek atarate yen manyube (A-ja) / ogei enbarkasiño otamar danak e ixurden átzien. Oin sarritxen ataraten dau mandxunge bapaiño gidxau / an! Mandxungi ata dau (B-a) / igual albán, atate bin iru-lau mandxunga (M-d) / antxineko gixonak ortxen dedikate sin, esautu eitxen tzoen ixurdiri manyobidxe nois atako deuen (E-jf) / mandxudxa atarateko [izurdeek] (L-pj) / ixurdik manddubi atate banin / manyubi atate benin, sari-botatzalli bat ixate san (O-b)

Dok.: Ortuzar. «Mandxunge. Manjua.»

MANJUBAN; MANYUBAN (O-b); MANDXUNGAN (M-d); MANDXUDXAN (L)

Def.: adv. (Joan). “G. pesca a la manjúa”. Izurdeen atzetik arrantzan, izurdeek ateratzen duten arrainean.

Dok.: Astui. «pesca a la manjúa o MANJUNGEN» (B4-112)

MANJUBAN GAGOZ; MANDXUNGAN GAUS (M-d)

Def.: e. edozein arrainetan asko atrapatzen egotea, safran.

SARDIN-MANDXUNGIE (B-p), SARDIN-MANDXUNGEK (B-r)

Def.: iz. sardinen manjuba.

manjuba; mandxunga (M-d) - mandxungie (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: nahastea.

Zit.: nondik edo selan irabasten dau orrenbeste diro? orretabille lako mandxungarik (M-d)

Ez: Julianek ez, antza.

manparo (B, M-d) - manparue (B, M-d), manparuek (M-d)

Def.: iz. “G. mamparo. F. cloison. I. bulk, bulkhead”.

Entz.: M-d: aurrea apurtzen badu ez sartzeko ura. [“mamparo de colisión]

manta (M-d) - mantia (L-pj), mántie (B, M-d)

Def.: iz. “G. pez manta”.

Entz.: L-pj: hondoko arraina da. Atrapatu dugu inoiz.

manu (L-j-l)

Def.: adv. “G. flojo, no tenso”. Ant.: atezu, atezo.

Zit.: manuau dator apaidxue (B-j) / an urteten tzo, manuau edo ori, a da sartie / semat eta manuau, semat-a igiridxau, flójuau due (M-d) / manuau imiñi ori / imiñi manotxuau ori- ori áurreko amarrie (E-jf) / kortxu beti manu (L-j) / au gelditzen da manu, berau meya gelditzen da manu, ori manu ro [manu dago, sarea] (L-l)

Dok.: Azkue. «MANU 3º (B-l, G-zumay), flojo, no tirante : mou, détendu. TXO, KORDELETA MANUEGI BADARABIK, LASTER EGINGO JAKOZAK TXANBIURRAK.»

MANUAN; MANUEN (B-a-j, M-d)

Def.: adv. (Egon, joan). “G. flojo, no tenso”. Ant.: atezuan.

Zit.: porke bera léntu dalakon, gardi manun dutxu / manun dakosu txikotxue / itxi manuen! (B-j) / manún dau / erri:manda, manún dula / bera pañu dauela manuen (M-d)

manualdi (M-d) - manualdidxe (M-d)

Def.: iz. (Hartu). Aparioa manuan lotzen den aldia.

Zit.: atuna alaten saus, da, txarra da txirristadi itxie, se manualdidxe artzen tzu da igual dza! ámu bótaten dau (M-d)

manuko (M-d) - manukue (B-l, M-d)

Def.: adj. M-d: inork esan behar diona hau egin edo hori egin-edo, bere burutik irteten ez duena.

manutu (B-a, M-d); manotu (E-jf)

Def.: ad. “G. aflojar”. Ant.: ateza.

Zit.: manututa dau (M-d)

maon - maona (B-j, M-d), maónak (B-j)

Def.: iz. “G. mahón”.

maonezko; maonesko (M-d, L-pj) - maoneskuek (B-j, M-d)

Def.: adj. “G. de mahón”.

Zit.: praka maoneskuek / maonesko prakak / maonesko prakie / maonesko alkondarie / maonesko dxantzitxe on nai (M-d)

marapillo (M-d) - marapillue (M-d)

Def.: iz. “G. nudo. F. nœud. I. knot”. Bar.: morapillo. v. murtzilla, troñu.

Zit.: marapillo asko daitx eitxen (M-d)

Dok.: Azkue. «MARAPILLO (B-eib-el), nudo, nœud.»

ATSO-MARAPILLO; ATZO-MARAPILLO (M-d) - ATZO-MARAPILLUE (M-d)

Def.: iz. Bar.: atso-morapillo. M-d: txarto eginda dagoen marapiloa. v. atso-murtzilla, atso-troinu.

Entz.: M-d: atunetan botaberan doazen aparioei ere egiten zitzaien, sokala loditik sokala meheagora, loturak egiteko. Beste punta biak hariarekin jota egoten ziren.

marapillotu (M-d)

Def.: ad. marapiloak egin. v. murtzillatu.

Zit.: bidxorrak artzen txusenin: marapillotu eiñdxe (M-d)

mare (B-j-l - M-d - O-b [ré]) - maria (E-jf, L), marie (B-j, M-d), mari (O-b) 1.

Def.: iz. “G. marea”. M-d: itsasora egiten den bidaia, hamar edo hamabost egun-edo itsasoan.

Zit.: marí iñdxau / da allega sara igual mare onagas / lélengoko mari itxe-san du Coruñara jeneralmente / kasán lélengoko maré bidxek / jeneralmente lélengo marin kasán urtete-san su / e maré ona ekar sue! / maré ona ein su la? da bai, láreun kintxél-edo (B-j) / da órrek ein dabe ortxén e iru mariatan, ee iruroi mille kilo simarro-ta atrapa dabe / lelengo mariaku, San Pedro aurreko mariaku, Avilesen saldu gendun / guk ein gus atunetan be- mariako, ein maria, kobra bera diru de ein partillie (E-jf) / da gero aitte etorten sanin mari eiñye / mare bat eitten gendun kasan / mare bat ein biou atuneta / igual batek iru ekarriko sittusen mare baten-da [hiru marraixu] / mare baten ekarten dau arrasteruk e, amabos milloiñ e arrañe (O-b)

mare (M-d) - maria (L-pj), marie (B-a, M-d) 2.

Def.: iz. “G. marea. F. marée. I. tide”.

Zit.: e asi da marie gorántx! átxetik asi pintxeten.. káso baten marik atrapa barik / e! áuntxek asi da mari bisiten [bizitzen] (B-j) / mari nora du? gorá / mari bera due / mari gora due / marí áltu dau (M-d) / mari beyan dao / maria bera dxun da / mari gora dxun da (L-pj)

MARE BIZIAK; MARE BIXIDXEK (B-j, M-d), MARE BIXIXAK (O)

Def.: iz. “G. mareas vivas”. Ant.: mare hilak. M-d: hamahiru pie eta ia hamabost pie igaten dutenak daude.

Entz.: M-d: ilargi betean mare biziak beste egun bat edo bi irauten du.

MARE HANDIAK; MARE ANDIDXEK (B-m, M-d)

Def.: iz. “G. mareas altas”. Ant.: mare txikiak.

Zit.: mare andidxetausenin tapa eitxen da [Otzarri] (B-m)

MARE HILA(K); MARE ILLE (M-d), MARE ILLAK (O), MARE ILLEK (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. marea muerta”. Ant.: mare biziak.

MARE TXIKIAK; MARE TXIKIDXEK (M-d)

Def.: iz. “G. mareas bajas”. Ant.: mare handiak.

Zit.: mare txikidxas be bistan oten da [Lagako baixie] (M-d)

MAREAK ATRAPATA; MARIK ATRAPATA (M-d)

Def.: adv. (Euki). Labur lotu diren prakakatik esaten da, baten batek emanikoak.

marea; maria (O-b), marie (B-j, M-d)

Def.: ad. “G. marearse”.

Entz.: M-d: mareatzen ginenean gizon zaharrek makailoa eta ardoa ematen ziguten, gauza sikua eta gazia.

Zit.: ittosun asko mariaten basa / ser? maria ein sas ala? / ni neu sekule ena maria (O-b)

mareazino; mareasiño - mareasiñue (M-d); mareazinoi

Def.: iz. (Euki). “G. mareo. F. mal de mer. I. sea-sickness”.

Zit.: gero ba aste gustin ittosun ba, ps, ixebes, pentzabes, ixelako mareasiñoik eta ixebes (O-b)

marejada. Ik. manejada

mare-punta, mare-punte - mare-púntie (B-j); mari-punta (M-d) - mari-puntie (M-d)

Def.: iz. M-d: plemara nahi bajamara.

Entz.: M-d: arrainek normalean eguzkiaren bueltan eta mari-puntan jaten dute, nobedadea egiten dute.

marerdi (B, M-d) - marerdidxe (M-d)

Def.: iz. erdian dagoen marea, bajamara eta plemararen bitartekoa. v. urerdi.

MARERDI BEHERA; MARERDI BERA (M-d)

Def.: marerdia dagoenean eta beherantz doanean.

Zit.: marerdi ongo da bera (M-d)

MARERDI GORA (M-d)

Def.: marerdia dagoenean eta gorantz doanean.

Zit.: marerdi dau gorantz / oin marerdi ingeru ongo da gora / marerditxik gora tapaten da [Potor arri txikia] (M-d)

margol (M-d) - márgola (M-d)

Def.: iz. “G. berberecho, verigüeto. L. Cardium edule”. M-d: Galizian “verigüeto”. Txirlaren antzekoa, biribilagoa da. Arraiak dauzka, ozkak goitik behera. Zuri iluna da. v. berberetxo, berigueto, txirla ar.

Entz.: M-d: Mundakako itsasadarrean ere asko atrapatzen da hori.

Ez: B-a

Dok.: Azkue. «Margol : 1º (?), almeja grande, grosse moule. - 2º (B-ond), hélice, cierto caracolillo de mar : hélice, coquillage marin.» / Anasagasti. «Margola, Marbola; Cardiun edulo, Berberecho.»

maria; maridxa (M-d), maridxe (B-a-j) - maridxia (L-pj), maridxie (B-a-j, M-d) 1.

Def.: iz. M-d: tostartekoen artean partitzen den dirua, bakoitzari tokatzen zaiona.

Entz.: M-d: lehenengoz enbarkatzen zen mutil txikiari serrena ematen zitzaion, edadean aurrera joan ahala erdira altxatzen zitzaion, gero hiru laurdenera eta azkenik maria osora. L-pj: lehenago mutil txikinak maria-erdia, gero hiru-laurenak eta gero maria kobratzen zuen, baina orain mutil txikina doanean mariarekin doa.

Zit.: maridxa onak (M-d)

Ez: E-jf

Dok.: Azkue. «MARIA : 1º (B-b-l), quiñón, ganancia correspondiente á cada tripulante : quote-part, ce qui revient à chaque homme de l'équipage.» / Ortuzar. «Maridxie. El mareaje, una de las partes alicuotas en que dividen la ganancia obtenida.»

maria; maridxa (M-d), maridxe (B-j) 2.

Def.: iz. irabazi, probetxu.

Zit.: maridxe barik-abis amen [B-j: erdi molda barik zabiltzanean, igual egin etxada eta huts eta igual ganora bako arraina edo gauza] / au dok maridxe barik amen ibiltxie (B-j) / maridxa bako arrañe [merke egiten duen arraina] (M-d)

maria-erdi; maridxa-erdi (M-d) - maridxa-erdidxa (L-pj); maridxerdi (B-a) - maridxerdidxe (B-a-j)

Def.: iz. mariaren erdia.

Entz.: L-pj: batzuk zerbeziorartean egoten ziren maria-erdiarekin. Eta gizonek esaten ez bazuten bueltan etortzen zenean igual mariarik eman ere ez gainera, hiru-laurenak igual.

Dok.: Ortuzar. «Maridxerdi. Medio mareaje.»

maria-talako; maridxa-talako (L-pj)

Def.: iz. “G. estrella de mar”. L-pj: bost punta dauzkate.

Entz.: L-pj: mugimendu txikina edukitzen dute. Haitzaren gainean egoten dira. Ez du balio jateko ez ezertarako ere.

maribehera; maribera (B) - mariberie (B, M-d)

Def.: iz. M-d: ura beherantz doanean, ez da bajamara.

marigora (M-d) - marigorie (M-d)

Def.: iz. M-d: ura gorantz datorrenean, ez da plemara.

Dok.: Azkue. «Maria-gora 2º (B, G), marea arriba, marée montante.»

marikaka (M-d) - márikakie (B-a, M-d)

Def.: iz. neguan txirleten atzean ibiltzen den txoria. v. kakajale, mariko.

Entz.: M-d: berak arraina atrapatu beharrean txirleten atzean-eta ibiltzen da neguan, hauek mokoan zeozer badaroate segitzen die kendu arte edo kaka egiten badu berak atrapatzen du. B-j: lapurra. Igual atrapatu du zeredozer zakatzekoak edo braiak eta han dabilkio egin arte. Ez du balio jateko, nik eguno ez dut ikusi jaten.

Dok.: Azkue. «Marikaka (B-b), gaviota que hace vomitar á otras lo que han comido, para apoderarse ella, vulg. cágalos : mouette qui fait vomir aux autres ce qu'elles ont avalé, pour s'en emparer.» / Anton Perez. «márikaka (márikákie) = (Stercorarius skua). Págalo.»

mariko (L-pj) - marikua (L-pj)

Def.: iz. neguan txirleten atzean ibiltzen den txoria. L-pj: beltza da. v. kakajale, marikaka.

Entz.: L-pj: berak ez daki atrapatzen arrainik, txirrina edo kalatxoria-edo ikusten badu atrapatzen segitu atzetik eta ateratzen dio eta gero berak jan.

Dok.: Azkue. «Mariko : 1º (AN-ond, B-l). (V. Marikaka.) - 2º (B-ond, G-don, ...), cierta gaviota de tamaño regular y pico amarillo, vulg. garray : goéland, certaine mouette de grandeur proportionnée et à bec jaune.»

marinera; mariñera (M-d) - mariñerie (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. camisa. F. chemise. I. shirt”. v. alkondara.

Ez: L-pj, maonesko alkondaria.

marineru; mariñeru (A-ja, M-d), mariñero (B-m-r, M-d, E-jf) - mariñerue (B-l-r, M-d); maiñero (O-b) - maiñeru (O-b)

Def.: iz. (Ibili). Elantxobekoa zalantzan nago r barik ez ote den, maiñeru, Ondarroakoa legez. M-d: nabegatzen dabilena.

Zit.: mariñeru onak elei eiñ a, atzo-troñu(e) (A-ja) / neu te béste- iru mariñero gaus andik tripulasiñotik, iru mariñero bakarri gaus óndiño bixirik [Saturno itsasontziaz ari da] (B-Migel) / da gero ba arrasterutan ba ibil naitxen patron de kosta, da gero patron de peska. Bay mariñeru be bai dxun naitxen e Gran Solera / arrastan be ba béstiles dxun nai ni mariñeru (M-d) / txo! semat mariñero dekosu? onenbeste mariñero-ero (E-jf)

marinerutasun; mariñerotasun - mariñerotasuna (M-d), mariñerotasune (B)

Def.: iz. arrantzale ofizioa.

marino (B-r) - marinue (B-l), marinu (E-jf); mariño (M-d) - mariñue (M-d)

Def.: iz. “G. marino”. B-l: karrerakoa, makinista edo kapitana-edo.

marisko (M-d, O) - mariskue (M-d), marisku (E-jf)

Def.: iz. “G. marisco”.

mariu (M-d) - mariue (M-d)

Def.: iz. “G. mareo. F. mal de mer. I. sea-sickness”.

marka (B-p - M-d [már], O-b) 1.

Def.: ad. lehorreko erreferentzia bat erabili itsasoan kokatzeko.

Zit.: markaten sendun, ari ta arridxe non dauen / Kalabarriko urandidxe, márkaten da, Ogoñon / Larrún márkaten gendun bai / Betrokolo márkaten da baitxe Aporako be bai / ori etzi márkaten da, bertan e Ixaro puntan / ararte enbarrerarte nik márka tas neuretzako mendídxek / guk estu márkaten olan e? (M-d) / lena, eseuan- sondaipes da ixebes, mendixas marka bir sendun (O-b)

marka (M-d [már]) 2.

Def.: ad. “G. marcar, indicar”.

Zit.: patroyek, sáka botoyeri, da an markaten tzo se ondo dauen (B-a) / da kórtxue da ba, markaten dauena arrañek agarraten dauenien / sonarra da aparato bat, e, márkaten tzoyena arrañe, se kalauetan dauen, se alturan dauen da ori, markaten tzoena da sonarra (M-d) / e! koño sonarra geruau gitxiau doye markaten / arrañe markaten isen deu e dxun ara taa muralli (E-jf) / sondiak markaten gaitxus (L-pj) / lena es euan aparatoik e arrañe markateko (O-o)

marka (M-d [már]) 3.

Def.: ad. “G. marcar, anotar”.

Zit.: markasiñu ba e konpasas márkate su (M-d)

marka (A-ja - B-p - M-d [már], L-pj, O) - márke (A-ja), markia (L-l-pj), márkie (B-p-r, M-d), márki (E-jf), markak (A-ja, B-l-p-r, M-d, E-jf, O-b) 1.

Def.: iz. “G. marca. F. amer, marque. I. land mark, leading mark sea, sea mark”. Jose Antoniogandik mugagaberako “márke bat” ere jaso nuen. Dena den lapsusa izan daiteke. Itsasoan kokatzeko erabiltzen diren lehorreko erreferentziak: mendiak, etxeak, arbolak, e.a. Hauek jakitea patroien ardura izaten zen.

Zit.: erriko márke da (A-ja) / danok estaku márka batzuk (B-p) / nik estot okin olako markarik (M-d) / bistara datosenin markak (E-jf) / da errite sendun sondia ta markarik igual bistan es (L-pj)

Dok.: Azkue. «MARKA 4º (B, G), marca, señal : marque, signe.»

marka (B-p - M-d - O-z [már]) - márkie (B-p, M-d), markak (B-p, M-d) 2.

Def.: iz. arrastan zenbat erriatzen den jakiteko ipintzen diren markak. M-d: kate-mailak dira markak. Bakoitzak ehun metro dauzka.

Zit.: da au da káblie, engantxaten dena, márkan / ogeiko káblie, usaten tzue, da eruten tzu ba, e, lau edo sei márka edo segun / da sus gero ba, abante librien e ba, e esaten tzu primeruk ba “erri marka bat”, edo “errie márka bi” edo iru marka, edo lau marka errie, markatie, kate-mallatie, markak / bósi oten da, guardakolin engantxata, da a da erremorka eru- ekarteko, malletan engrilletata, bueno alanbran engrilletata mejor dicho, márkan engrilletata (M-d) / lau marka ta erdi erria / saspi marka erria (O-z)

markazino; markasiño (B-j) - markasiñue (M-d), markasiñuek (B-j)

Def.: iz. “G. marcación. I. bearing”. B-j: “marcación”.

Zit.: gonidxu da ba markasiño bat itxeko (B-j)

marmita; marmítx (B-a, M-d) - marmitxa (L-j), marmitxe (B-l, M-d)

Def.: iz. marmitakoa, “marmita” Bermeoko erdaran.

Zit.: arrañe gosu da, marmitxin imintxeko ta saltzarako / nai e marmitxien nai e tomatetan nai e, atuneles imintxen da / marmitxerako-ta gosu da / bay surrukutune ixen bi dau, marmitxe suridxen (M-d)

Dok.: Ortuzar. «Marmitxe. Marmita: salsa de bonito aderezada con pimienta roja y de la cual se mantienen durante los días que están en la mar en la costera de bonito.»

marmitoi; marmitxoi (B-j, M-d) - marmitxoya (L-l), marmitxoye (M-d)

Def.: iz. “G. marmitón. F. marmiton. I. scullion”. M-d: merkanteetan.

Zit.: e marmitxoi dabill e sutano (B-j)

marmoka (L-pj) - marmokia (L-pj), marmoki (E-jf, O), marmókak (E-jf, L-pj, O); marmók (B-a, M-d) - marmoka (B-a-l, M-d)

Def.: iz. “G. medusa”. Bonik marmoki eta merusi, bereiztu egin zituen. Berarentzat marmoki behean egoten dena da eta merusi flotan ibiltzen dena. Cfr. medusa. L-pj: “aguaducho”.

Entz.: M-d: urtarrila eta otsailean hiltzen da marmoka, orduan hondora joaten da eta sarri egiten dira sareak galdu basa eta marmokekin, zenbat eta maila txikiagoa gehiago atrapatzen du. Marmokek ikutuz gero pikatu egiten dute. Hiltzen zirenean tximinoia eta barbarin kumea atrapatzen zen Frantziako kostan hamabi-hamalau, hogei braza urean, orduan etortzen ziren marmokak ondino desegin barik, bolak. Gizonak ibiltzen ziren arraina bereizten eskuz eta pikatu egiten zizuten, orain gomazko eskularruak daude. L-pj: horreek zatitzen diranean gora dakie igoten eta beleruen modura paratzen dira. Inon ikutzen badeutsu izarrak ikusten dozuz.

Dok.: Azkue. «MARMOKA 2º (B-l-m), cierto pez que, extraído del mar, va poco á poco derritiéndose en agua : poisson qui, sorti de la mer, se résout peu à peu en eau.» / Anton Perez. «marmok (marmoka) = G. medusa. F. méduse. I. jellyfish, medusa.»

MARMOKA BURUHANDIA; MARMOKA BURUANDIDXA (L-pj)

Def.: iz. L-pj: handiak izaten dira.

Entz.: L-pj: Frantziako kostan dakie jeneralean egoten, negu-partean.

marmok arrain (B-a) - marmok arrañe (B-a, M-d) 1.

Def.: iz. “G. medusa”.

marmok arrain (B-a) - marmok arraña (M-d), marmok arrañe (B-a-o, M-d), marmok arrañek (M-d) 2.

Def.: iz. “G. peregrino. F. pèlerin. I. basking shark. L. Cetorhinus maximus”.

Entz.: M-d: tiburoiaren eta marraxoaren errazakoa baina handia, normalak lau-bost metrokoak dira baina hamar metrokoa ere egon da. Bokart-sasoian ikusten zen. Getarian sareak egoten ziren marmok arrainak harrapatzeko, orain ez da agertzen hori ere. Atrapatu dugu.

Dok.: Anasagasti. «Marmok arrañe, Cetorhinus maximus, Peregrino.»

marmok-bola; marmo-bola (M-d) - marmo-bólie (M-d)

Def.: iz. marmoka.

marmok-lanpara - marmok-lanparie (M-d), lanparie (M-d)

Def.: iz. M-d: lanpararen antzeko marmoka handia, biribila da bere erroekin.

marraen (O-p) - marraena (O-b-p-z), marraenak (O-p)

Def.: iz. “G. cornamusa”. v. belarriak, korremusa.

Zit.: aborreko marraenin emon! (O-p)

Ez: L-j-l

marraixu, marraixo (B-a, M-d) - marraixua (M-d), marraixue (B-a-g-j-o, M-d), marraixu (E-jf), marráixuek (B-j), marráisuk (E-jf); marraxo (L, O-b) - marraxu (O-b), marraxuak (L), marraxuk (O-b)

Def.: iz. “G. marrajo. F. nez. I. porbeagle. L. Lamna nasus”. B-j: hemengo tiburoia, haginak ere geureak lakoak dauzka, bana-banakoak, Afrikakoek zerra legez dauzkate.

Entz.: M-d: arrastan marinelek euren beharrak eginda gero gauez erriatzen zuten aparioa marraixutako. Marmitan-eta jaten zen. Frantziako kostan-eta ondo atrapatzen zen marraixua, hemen ia akabatu egin da. B-o: jaten ona, tiburoia baino hobea. Hondoan atrapatzen da aparioarekin. B-j: nik neure denboran gutxi atrapatu dut. Baten akordatzen naiz orain hogeita hamazortzi bat urte atrapatu genuen bat, gauez trabes largata, atunaren burua ipini amuan, erria, buia batekin ipini eta behin bakarrik atrapatu dugu hemen. Beste baten kazan atuna alatzen egon eta marraixua etorri zen atzetik segitzen-segitzen, hamar kiloko atunari zatia kendu zion, gero kostaduan jo arpoiarekin eta atrapatu genuen. Bermeon Galerna eta San Agustin-eta ibili ziren a ello, Frantziako kostan, baina Bermeon gutxi dedikatu dira horretan. L-pj: atrapatu ditugu arrastan gauez. Barbarina izaten zen onena marraixuak atrapatzeko, lau etortzen baziren azpira barbarina edukitzen zuenarentzat izaten ziren denak.

Dok.: Azkue. «MARRAIXU (Bc), marraju (AN, Gc), marrajo, un pez : oxyrrhine, marrachou, genre de requin. (?)» / Anasagasti. «Marraixue, Marraijjue; Lamna nasus, Marrajo.» / Anton Perez. «marraixo (marraixue) = (Lamna nasus). G. marrajo, tintorera. F. mako, taupe. I. mako, blue shark.»

MARRAIXUTAN; MARRAXOTAN (O-b), MARRAXOTA (O-b)

Def.: adv. (Ibili).

Zit.: txalopak ibiltte sin marraxotan, a ello e? (O-b)

MARRAIXUTARA; MARRAXOTA (O-b)

Def.: adv. (Urten).

Zit.: ontxe dala urtik, txalopak e urten eitte ben, marraxota (O-b)

marraska (M-d) 1.

Def.: ad. “G. rozar las cuerdas”. Marruskatu.

Entz.: M-d: marruskatzen duen lekuan trapo bat edo zeredozer ipintzen zaio.

Zit.: marraskaten dau ori txikota / txikota marraskaten dau (M-d)

Ez: Julianek ez antza

Dok.: Azkue. «Marraska 3º (B-m, G-t-us), royendo, rongeant. Marraskatu (B-m, Gc), marraskau (B-m), roer, ronger. Marruskatu : 1º (ANc, BN-s, G, L, R, S), frotar, restregar : frotter, essuyer fortement.»

marraska (E-jf) 2.

Def.: ad. arrainak haginakaz txikotari egiten deutsona, gastau eta ebagi egin leike. v. maska.

Zit.: e txikoteskoo punterie, baya dxota amendik- aingirik e, es marraskateko sera (E-jf)

marraskillo (M-d) - marraskillue (M-d)

Def.: iz. “G. caracola, caracol”. Maguridxue eta karakola-ren ordez lehen berba hori erabiltzen zela dio, orain ez. Nire ustez garbizalekeriaren eragina egon daiteke hemen.

Dok.: Azkue. «Marraskillo (B-b-el-mond-plaz), marraskulo (B-m, G), caracol, escargot.»

martin (O-b) - martiña (L-pj), martiñe (O-b), martiñak (E-jf[tí]-s[már], L-pj, O-b)

Def.: iz. “G. pardela”. Puffinus familiako txoriak. Atun-txoriak esaten zaie sarri. v. atun-txori, brai.

Entz.: L-pj: atunarekin ibiltzen dira horiek, atun-txoriak. Urrun ibiltzen dira baina denbora zantarrarekin sartzen dira barruna ere. Horiek ikusten badituzu han bueltaka dabiltzala, atunak azpian daude.

martin peskador (M-d)

Def.: iz. “G. martín pescador”.

Entz.: M-d: kostan ibiltzen da.

martolo - martolu (E-jf)

Def.: iz. ez dakit liburuko itsas txori gazteari horrela deitu zion, hala eta guztiz ere berarentzat txori desberdin bi dira. E-jf: itsas txoriaren tipokoa baina ilunagoa. Moko beltza daki edukitzen.

martxa (A-ja - B-a-g-j - M-d - E-jf-s - O-b [már]) - mártxie (B-j, M-d), mártxi (O-b), martxak (M-d)

Def.: iz. “G. marcha, velocidad. F. vitesse. I. speed”. Boniren adibideetan ikus daitekeenez erlatibo baten ondoren “martxí” ere bota zuen, azentua bigarren silaban duela. v. korri.

Zit.: mártxa bat esatiles ba estana, mártxa andidxe, korrelatiben gues (B-j) / amodera, da mártxa baten imiñi ba mille buéltan-edo (B-g) / órrek okiñdxauie enbarkasiñupe, beti okiñdxauie martxa gedxaukuk e, amekupaiño / martxin e iñdxarras dau igiritxe [tranpa] / imiñdxa dako ya ori martxie / arrasteko makiñi esate baterako da ba dakosu lélengoko martxak, errebolusiñuek / urerdidxen edo aulan dator, mártxako arrañe / bueno lantzadi da gausa bat, agarraten tzunien, bay gero emoten tzun mártxi da- a da arrolladie / naikú du mártxarik (M-d) / motorra- mártxa askoas doyenin (E-jf) / saspi millako mártxi / ño! martxi te bitze daru arek! / martxa aundixe bararusu agarrateotzu beti lusin / atunak eukan beran mártxi, berak ekarren martxí, atunak, alaxe bere runbun (O-b)

MÁRTXAN (A-ja, B-r, M-d, E-s)

Def.: adv. (Etorri, joan). Abante, martxan.

Zit.: ardora da, e, mártxan sues / su arrastan martxan sues / da gero dxuten giñen Arritxure mártxan / atiek, erriten dau e martxa-martxa-martxan da / martxan dula barkue, saltate bin argi(re) / a elixe martxan dunin enbarkasiñu du buelta-bueltaka / tránpi igiritxa dau, mártxan / satos martxan / ori por regla jeneral da mártxan datorren arrañe / imiñi arrastako martxan / mártxan atate bin gorridxe [izurdeek] (M-d) / ixurdi mártxan ariñe da (E-s) / bapór batzu deus e, apár gedxau ataten dabenak beste batzu baiño, bardin mártxan / sabal-sabal mártxa baten doyenin [izurda] (E-jf)

MARTXA GUZTIAN; MARTXA GUSTIDXEN (M-d); MARTXA GUSTIN (O-o)

Def.: adv. (Joan). Makina guztian, korri guztian, abante dena.

Zit.: martxa gustidxen dxute sin botaten ametik txirritxatik / martxa gustidxen da ori abante librien. Martxa gustidxe bes, omoten tzasuna normala, se martxa gustidxe da apuruen, apuro baten omoten dxako martxa gustidxe (M-d) / ixurdak martxa gustin dusenin ee (O-o)

ARRASTAKO MARTXEA +

Def.: berrehun erreboluzio. M-d: kasu baterako enbarkazioak hirurehun edo laurehun erreboluzio edukiko ditu librean, eta arrastan beharbada berrehunekin hasten zara, eta gero zoaz bost gehiago edo.

Zit.: omon arrasteko mártxie! / imiñi arrastako martxan (M-d)

maruka (E-jf) - maruki (E-jf), marúkak (E-jf); maruja (O-b) - maruji (O-b), marujak (O-b)

Def.: iz. “G. maruca”. E-jf: maruka oraintxe esaten da baina lehen makillau arrañe esaten zitzaion horri ere. O-b: marujak eta makailao arrainak ez dira berdinak, makailao arraina finagoa da jateko, maruja bastoagoa da. v. kulina, makallao arrain.

Entz.: O-b: hemen bazterretik ez da atrapatzen, kanpotik atrapatzen duten arraina da. Arrastan dabilen koinatu bat daukat, berrogeita hamazortzian han altuan ibiltzen da eta handik ekartzen dute hori makailao modura zabalduta baina ez da berdina.

masamorra. Ik. mazamorra

maska (B-a-g - M-d [más])

Def.: ad. arrainak haginekin txikotari egiten diona, gastatu eta ebaki egin lezake. Erdarazko “mascar”-etik etorriko da. v. marraska 2.

Zit.: pikin ibiltxe sun ámue, entxera su, da batxuk emoten txoye, lau buélta, da béste batxuk emoten txoye sei buélta, ori da ba, gitxiau máskateko atunek ero gausie (B-j)

masta-puntako - masta-puntakua (L-pj)

Def.: iz. “G. cucaña”.

mastelero (M-d) - mastelerue (B, M-d)

Def.: iz. “G. mastelero, espiga del palo”. M-d: paluan kruzetatik gorakoa.

Dok.: Antonio Martínezek Granadako Castell herrian “mastelero” jaso zuen eta La Caleta eta Motril-en “espiga”. Mastelero hitzaz mesfidatzen da baina Dimasek ere esanahi berbera ematen dio.

matafuego - matafuegue (B-m)

Def.: iz. Mek. B-m: pistoiaren gorengoko uztaia (arue).

Entz.: B-m: orain goikoa apurtxu bat gogortxuagoa da eta gero bestea normala eroaten dute.

mataputxeta (O-b) - mataputxeti (O-b); mataputxet (M-d, L-pj) - mataputxeta (A-ja, B-a, M-d, L-pj); matapuntxet - matapuntxeta (E-s)

Def.: iz. M-d: atuna hiltzeko palua. Begi bien bitartean jo eta hiltzen zen.

Zit.: dxo matapuntxetas au! (E-s)

Dok.: Azkue. «MATAPIXA (G), matapuxeta (B), mataputxeta (B-b), palo para matar merluzas y atunes, bâton pour tuer les merlues et les thons.»

matxet - matxeta, matxétak (B-r)

Def.: iz. B-r: aurreko bela txikia, oihal gutxiago daukana. Makina bako aparatuen gauzak dira horiek.

Entz.: B-r: haize asko badago sierbanoa, eta asko gehiago egonez gero matxeta ipintzen zen.

Ez: O-b

Dok.: Azkue. «MATXET : 1º (B-b), cierta vela muy pequeña, algo mayor que la llamada BURRIKETA TXIKI : certaine voile très petite, un peu plus grande que celle appelée BURRIKETA TXIKI.»

matxiñe (B-j, M-d) - matxiñie (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. grúa”. Badirudi gruie esaten duela normalean Dimasek, matxiñie kanta batean baino ez da agertzen. Matxiñie dauka berak jatorragotzat. Julianek, ostera, erabili darabil berba hau.

matxiplaka (L-pj) - matxiplakia (L-pj)

Def.: iz. “G. paíño común. L. Hydrobates pelagicus”. v. millabarrika.

Entz.: L-pj: denporalea egoten denean agertzen da. Uberetan egoten da, olioa-eta dagoen tokian ibiltzen da itsasoko txori hori. Hatsa botatzen du.

matxo (B-a, M-d) - mátxue (M-d), mátxuek (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. macho”. M-d: gauza asko dira, torloju batzuk ere bai, argiaren entxufeak ere arra bat eta bestea emea, sartzen dena matxue. Itsasoan antzina bonben ondoan egoten ziren gauza batzuei ere deitzen izan zaie. Orain ez dago horrelakorik.

mauts; mautz - mautzá (L), mautzé (E-jf), mautzek (E-jf)

Def.: iz. “G. babosa”. Lekeition hau, makona ez bezala, jaten gozoa izango litzateke. Cfr. makon. E-jf: “babosa”. v. belenera.

Dok.: Azkue. «MAUTS : 1º (B-l), pececillo negro, de entre peñas; vulg. guaito escama : petit poisson noir, qui vit entre les roches.»

MAUTS ESKAMADUNA; MAUTZÉ ESKAMADUNE (E-jf); ESKAMADUN MAUTZÉ (E-jf)

Def.: iz. Azkueren “mauts” berbaren definizioko “guaito escama” izango da. E-jf: eskama erdi lebatzaren tipora daukana. Jateko ona izaten da.

mazamorra; masamorra (B-a) - masamorrie (B-a) 1.

Def.: iz. “G. mazamorra. F. machemoure”. Badirudi, mazia eta masamorra bereizten direla. Julianek esan zidan, hala ere, bere ustez berdinak zirela. B-a: badian txitxarrotan, bogatan-eta joateko mazia. Mailuarekin egiten zen.

Ez: O-b

Dok.: Azkue. «Masamorra (B-b), raba ó masa que se esparce como cebo para pescar sardinas, saviar ou pâte que l'on jette comme appât pour pêcher la sardine.» / Ortuzar. «Masamorra. Amasijo hecho con cabezas de pescado y que se emplea de carnada para la pesca de la sardina. Masamorrie yo. Preparar la masamorra.»

MAZAMORREAREN ANTZA DAUKAZU TXO, MOBIDU BERE EZ ZARA EGITEN; MASAMORRIN ANTZA DAKOSU TXO, MOBIDU BE ESARA ITXEN (M-d)

Def.: e. abuxa edo pertsona geldoa antza.

mazamorra; masamorra - masamorrie (B-r, M-d) 2.

Def.: iz. (Arma). M-d: “lío”. Norbaitek gauza bat lohitzen badu ere esaten da. v. mazi 2.

Zit.: txo! Ori dok masamorri arma dokena! (M-d)

Dok.: Ortuzar. «¡An arma zala masamorrarik! Se emplea cuando se dá cuenta de algún lío o cuestión que se suscitó.»

mazeta; maseta (M-d) - masetie (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. maceta. F. maillet. I. mallet”.

Entz.: M-d: galafateatzeko erabiltzen zen, mailuarekin jo beharrean mazetarekin.

mazi; masi (B-a - M-d - E-s [sí], O-b) - masidxa (L-l-pj), masidxe (B-a, M-d, E-jf-s), masixe (O-b), masí (A-ja) 1.

Def.: iz. “G. macizo”. M-d: “raba”. Antxoba buruekin eta tripekin-eta egineko masa bat karnadatako erabiltzen dena. B-a: “cebo”. O-b: Gipuzkoan apasta, Bermeon masamorri.

Entz.: L-pj: makailaoaren arbia izaten zen. Mazibarriletan etortzen zen eta harekin atrapatzen zen sardina. Orain atunetarako ere bai, masi!

Zit.: masí botaten danen (A-ja) / masidxe esta lotu biar (B-a)

Dok.: Azkue. «MAZI (B, G, L-get), raba, saviar.» / Ortuzar. «Masidxe. Amasijo hecho con raba o huevas de bacalao.»

MAZIAN; MASIXIN (O-b)

Def.: adv. maziarekin.

Zit.: ni asko ibili na masixin (O-b)

MAZIA ATARA DEUSKU!; MASIDXE ATA OSKU! (M-d)

Def.: e. M-d: eguraldi txarrak atrapatzen zaituenean esaten da.

MAZIRA DAGO; MASIRE DAU (M-d)

Def.: e. arraina mazira edo maziarekin hobeto atrapatzen da.

mazi; masí (M-d) - masidxe (M-d) 2.

Def.: iz. (Arma). “G. lío”. v. mazamorra 2.

Zit.: masidxe arma su / au dok masidxe armati txo! (M-d)

Ez: Julianek ez antza.

mazibarril; masibarril (M-d, O-b) - masibarrilla (L-j-l), masibarrille (M-d, O-b), masibarrillak (O-b), masibarrillek (M-d)

Def.: iz. makailoaren arbiak karnadatako eroaten ziren upelak. Lekeitiokoa ere bada berba hau.

Ez: B-j: guk alojie gehiago.

mazi egin; masi (egin) (B-a, M-d)

Def.: ad. “G. echar la raba”.

Zit.: diñotzo patroyek e masi-gin! / esta atrapaten - esta atrapaten, ordun diñotzo es, masirik es egin / gixon bi oten dis masi-txen, bana-banaka / masi-txekuri diñotzo: ei! Masidxe gidxau ein gero arraiñ asko da-ta / masamorri da ba auri, ba txitxarrue nai berdela nai edoser, dxo, askan imiñi txe, aregas masí (B-a) / atunetan, bokartas eitxen da masi (M-d)

Dok.: Azkue. «Mazi egin (B-l, L-get), echar la raba, jeter le saviar.»

MAZI!; MASI! (B-a-j [sí], L-pj)

Def.: ex. mazia botatzeko agindua.

Zit.: patroyetiño: masí! (B-a)

mazisare; masisare (M-d) - masisarie (M-d)

Def.: iz. Dimasek ipini zuen adibidea izan zen gaueko etxadan arraina sailkatzen egokeran itsasora botatzen zena, balio ez zuena, zatiak eta haiek eta hauek. Mazi hura. M-d: “conjunto del masiso”.

Zit.: da, ote siles gaueko etxadan, ee arrañe apartaten, ba bótaten da estauena balidxo itxasora bótaten da da ara masisarera, dator e arrañe (M-d)

mazitu; masitxu (M-d) 1.

Def.: ad. M-d: eguzkiak edo beroak arraina guardarrainetan bigundu. v. pasma.

Dok.: Ortuzar. «Masitxu. Hacer papilla una cosa.»

mazitu; masitxu (B-a) 2.

Def.: ad. erropak lohitu. Maziarekin edo arrantzako hiztegiarekin lotuta egon daitekeelakoan gehitu dut hemen.

Zit.: masitxu ingo sari or saborridxen [amak umeei] (B-a) / masitxuta dakasu erropa gustidxe(k) (M-d)

mazizale; masisale (M-d) - masisaliek (B-a-r, M-d)

Def.: iz. M-d: sardinatan eta badian mazi egiten ibiltzen ziren hamabost metro inguruko motorrak, kuberta bakoak batzuk eta beste batzuk kubertadunak. v. bolintxero.

Entz.: M-d: orain berrogeita hamar urte-edo galdu ziren.

mazopa; masopa (M-d) - masopia (L-pj), masopie (B-a), masópak (B-a, M-d, L-pj)

Def.: iz. “G. marsopa”. M-d: izurdearen antzekoa baina surzapala. v. arraingaizto.

Entz.: M-d: antzina porturaino sartzen ziren. Gero horiei marinako infanteriak tiroa botatzen zien kaltegarria izaten zirelako arrantzarako, sardinaren etxada egin eta zakua ere jaten zuten.

Dok.: Azkue. «MAZOPA (B-b-l, G-don), mazopla (AN-ond), peces grandes, negros, malos, vulg. arroaque : gros poissons dangereux, de couleur noire.» / Anasagasti. «Marsopie, Phocaena phocaena, Marsopa.»

maztranga; mastranga (M-d) - mastrangia (L), mastrangie (M-d), mastrangi (E-jf), mastrángak (M-d) 1.

Def.: iz. Juan Franciscok Muus eta Dahlström-en liburuko Dasyatis pastinaca, “chucho”-ari deitu zion. Lekeition, tramanaren aldean, haragi gorriagoa daukala esan zidaten. M-d: arraiaren antz-antzekoa da baina buztanean sua dauka, piko bi, sartzen da eta gero ezin atera, min handia ematen du. E-jf: espitxu bat dauka, pozoina edukitzen du.

Entz.: M-d: maztrangak errioan asko egoten ziren lehen. Soldaduzkan nengoela Mallorcan maztranga plazan saltzen ikusi nuen.

Ez: kofradian galdetu nien eta ez zekiten Bermeon.

Dok.: Azkue. «MAZTRANGA (B-l), pez semejante á la raya, más dañino, tiene un aguijón muy duro sobre la cola, vulg. chuchu : mastrame, poisson ressemblant à la raie, plus dangereux; il possède un aiguillon très dur sur la queue.»

maztranga; mastranga (M-d) - mastrangie (M-d) 2.

Def.: iz. andreen sexua, alua. v. tramai.

mediakaña (M-d), mediakañe (B-a) - mediakañie (B-a, M-d), mediakañek (B-a)

Def.: iz. M-d: kaelak kanpoko alderdian, mandan, buelta guztian indargarri modura daroan burdina, (rósitxik).

medialuna (M-d) - medialunak (M-d); medialun - medialune (B-a-j), medialunek (B-j)

Def.: iz. train klasea. Cfr. lau-kuadroko. B-a: “media luna”-ren itxurakoa.

mediana (M-d) - mediania (L-pj), medianie (B-l, M-d), mediani (E-jf, O-b)

Def.: iz. M-d: kilo biranzko lebatza. B-l: tamainu hazikoa da. Arrastan kilo bi eta erditik hirura daukaz. E-jf: kilo eta erditik kilo bi eta erdira. L-pj: hiru kilo, kilo bi eta erdi, hiru kilora ailegatzen ez dena da mediana.

mediomundo (M-d) - mediomundo (A-ja), mediomundua (L), mediomundue (B-a), mediomundu (E-jf), mediomunduek (B-a)

Def.: iz. (Bota, ala). “G. mediomundo”. Badirudi gutxitan erabiltzen dela. Ik. nuebomundo, pandero.

Zit.: ordun eitxen da, mediomundu bota / mediomundu eitxe su ala da gero gántxuas engantxa (E-jf)

medusa; merusa - merusi (O-b)

Def.: iz. “G. medusa”. Bonik marmoki eta merusi, bereiztu egin zituen. Berarentzat marmoki behean egoten dena da eta merusi flotan ibiltzen dena. Cfr. marmoka.

melada (M-d) - meladie (B-a-l, M-d) 1.

Def.: iz. (Hartu). “G. calada”. M-d: bustitzea.

Zit.: meladi artun dot (B-l) / selako meladi atara dopa?! / e ño! meladi artun su e? (B-a) / ño! Au dok meladi artzie! / ño! Au dok e meladi artun dotena! / meladi artun dot! (M-d)

Ez: O-b

MELADEA ATARA DEUSKU; MELADI ATA OSKU (M-d)

Def.: e. M-d: eguraldi txarrak atrapatzen zaituenean esaten da.

melada (M-d) - meladie (M-d) 2.

Def.: iz. mozkorra.

melba (M-d [bá]) - melbé (A-ja), melbie (B-g, M-d), melbí (E-jf, O-b), melbak (B-g)

Def.: iz. “G. melva”. M-d: atunaren antza dauka. Ez da Mundakako berbea, Andaluziatik-eta esaten da.

Dok.: Anasagasti. «Melbie, Auxis thazard, Malva.»

melena - melenia (L-pj), melenak (L-j-l)

Def.: iz. lehenagoko txitxarrotako tretzak, besigutakoak eta papardotakoak baino txikinagoak eta amu gehiagokoak. L-l: orketan amu bat eta bestea behean, orketan amu bat eta bestea behean.

mendebal (M-d, O-b) - mendebala (A-ja, B-j-l-m-p, M-d, E-jf, L-pj, O-b); bendebal (B-a) - bendebala (B-a)

Def.: iz. “G. vendaval”. Badirudi batzuentzat bai oestekoa eta bai noroesteko haizea ere izan daitekeela. Beste batzuentzat, berriz, oesta bakarrik dela dirudi, Juan Francisco eta beste batzuentzat. A-ja: oesteko haizea. M-d: noroesta edo galegoen haizea. B-l: oestetik nortera doana. E-jf: oesta. v. gallego-haize.

Entz.: M-d: eguzkia sartzen bada osorik hurrengo egunean ez dago mendebalik. Uretara ailegatu baino lehenago zarratzen bada segidu egingo du. Neguan haizerik epelena da.

Zit.: mendebal suábie (M-d) / mendebal naturala ra gaur [O-b: oes-noruesteko haizea] (O-b)

Dok.: Azkue. «Mendebal : 2º (B, G), oeste, occidente : ouest, occident. (D. fr. vent d'aval.)»

MENDEBALA EURI BARIK, ESTO AIXE OBERIK (L-pj)

Def.: e. mendebala euri barik, ez dago haize hoberik.

SIELO ENLADRILLAU, MENDEBAL ASEGURAU (M-d)

Def.: e. mendebal zerua dagoenean esaten dena, teilatua eginda legez egoten da.

mendebaltza - mendebaltzie (M-d)

Def.: iz. mendebaleko haizetza.

mendest - mendesta (O-b)+

Def.:

Ez: M-d

mendi (A-ja - B-a-p - M-d [dí], L-pj) - mendidxa (L-pj), mendidxe (B-p, M-d, E-s), mendixe (O-b), mendí (A-ja), mendidxak (L-pj), mendidxek (B-a-j - M-d [dí], E-s [mén])

Def.: iz. Geo. “G. monte. I. mountain”. Itsasoan kokatzeko markak dira.

Entz.: L-pj: sonda elektrikorik ez zegoenez mendiekin gidatzen ziren.

Zit.: mendidxek bistén bádaus (B-a) / aur dau mendidxe! / ararte enbarrerarte nik márka tas neuretzako mendídxek (M-d)

Dok.: Azkue. «MENDI (c), montaña, montagne.»

mendiburu (M-d) - mendiburue (M-d)

Def.: iz. Geo. mendi baten burua, marka bat.

mendi-tuntur - mendi-tunturre (M-d); tuntúr (M-d) - tunturre (B-p, M-d)

Def.: iz. Geo. M-d: mendi punta.

Entz.: markatzeko erabiltzen direnak.

meridiana (B-a) - meridianie (B-a-p)

Def.: iz. (Hartu). “G. meridiana”. B-p: “altura meridiana del sol del limbo inferior”.

Zit.: seitxik meridiani beti artun bi de sestantias (B-a)

merikano. Ik. amerikano

merkante (B-a, M-d) - merkantie (B-j), merkanti (O-b-o), merkántiek (B-a-j)

Def.: iz. “G. mercante”.

Entz.: B-j: kosterue eta merkantie bereizteko azken honek paluak dauzka aurrean eta atzean. Aurreko paluko argia baxuago joaten da eta atzekoa biztuta joaten da. Merkanteak gutxienez berrogeita zazpi metroko luzera eduki behar du.

Zit.: yon nitzen a- sesentan, merkanten, nabegaten / ba Santa Agedaa baño lelau.. nabegasiñon ibil nitzen.. e merkantetan (A-ja) / da ein naban an- an merkantin amasei illebete (E-jf)

mero (M-d [ró], L) - merua (M-d, L-pj), merue (B-a, M-d), merú (E-jf, O-b-p), merúek (M-d), meruk (O-z)

Def.: iz. “G. mero”. M-d: meroak kolore diferenteetakoak daude. Bat dago iluna, beste bat marroi antzeko koloreduna, berdeska ere bai. Handiak ere dauzkazu. B-a: kalakoak handiak izaten dira, hiru-lau-bost-sei kilokoak. O-b: meroa da hondoan, kantilean, behean egoten dena. [Erremeroa baino] beltzagoa eta sendoagoa izaten da. Cfr. erremero. O-z: klaseak egoten dira.

Entz.: M-d: nabigatzen gabiltzala neguan Santa Katalinan, Gineako golfoan, ateratzen genituen meroak. Hogeita hamabost kilokoa ere atrapatu dugu, eta berrogei kilokoa ere bai. B-a: itsasoan egur zati handi bat edo horrelakoren bat badago haren azpian arrain txikitxuak egoten dira eta meroak ere bai. Sarritan joan gara bertara ea merorik daukan eta atrapatu ere bai aparioekin. Asko badago etxada egiten zaio. Itsasoko arrainik gozoena dela esaten dute, hori eta lupina.

Dok.: Azkue. «MERO (Bc, Gc), mero (pez), merlet (poisson).» / Anasagasti. «Asaleko merue, Mero surijje; Epinephelus gigas, Mero de Roca.» / Urkidi. «meros (meruek)» (B3-373) / Anton Perez. «mero (merue) = (Polyprion americanun). G. cherna (baina iparraldean Mero deitzen zaio). F. merou. I. dusky seabass.»

HONDOKO MEROA; ONDOKO MERUE (B-o, M-d)

Def.: iz. M-d: azalekoa baino ilunagoa da.

MERO BALTZA (B - M-d [ró - tzá], L)

Def.: iz. Dimasek bere irudiak ikustean Polyprion americanus arrainari holan deitu eutsan. Hondoko meroa sinonimoa izango da.

Dok.: Anasagasti. «Ondoko merue, Meru baltza; Polyprion americanum, Cherna.»

mesana - mesane (A-ja), átzeko mesane (A-ja)

Def.: iz. “G. mesana, latina”. v. latin.

metalezko; metalesko (M-d) - metaleskue (B-a, M-d), metaleskuk (O-b)

Def.: adj. “G. de metal”.

Zit.: da, élix bet, metaleskue, da gero erlojo bat, korrederie (B-a)

metxa (B-m - M-d [txá]) - metxie (B-m, M-d), metxak (M-d)

Def.: iz. Mek. “G. mecha”. Pizkailuarena.

metxero (B-m, M-d) - metxerue (M-d), metxéruek (B-m)

Def.: iz. Mek. “G. mechero”? Leherketa egiteko, makina bizteko antzina jartzen ziren pizkailuak.

Entz.: B-m: lau zilindro badauzka lau pizkailu. Motorra puntuan ipinita daukazunean bizteko. Yeregiek erabiltzen izan dituzte.

mieka - miekie (B-j); miká (B-a) - mikie (B-a-r); mireka - mirekie (B-j)

Def.: iz. badirudi Julianek eta Rafaelek ere belarria eta mieka bereiztu egiten dituztela. B-j: belarri biak eta zileraino da mieka.

Ez: E-jf

Dok.: Azkue. «Mieka (B-mu), ijada de peces, flanc ou filet des poissons. Var. de MEAKA. Meaka (B-a-g-i-mu-o-tx, BN-gar-s), ijada de animales ó peces, flanc d'animaux ou de poissons. = Muchos en B pronuncian esta palabra MIEKA, en virtud de cierta eufonía de que se hablará en la Introducción. Beaucoup, en B, prononcent ce mot MIEKA, en vertu d'une certaine euphonie dont on parlera dans l'Introduction.»

mielga (B - M-d [miél], O) - mielgia (M-d [miél], L-pj), miélgie (B-g-o), mielgi (E-jf, O), miélgak (B-o, M-d)

Def.: iz. irudietan Galeorhinus galeus eta “mielga”, Squalus acanthias (biak birritan ezagutu ditu Dimasek). Goienetxeak ere Squalus acanthias ezagutu du. Bere ezaugarri nagusi bat bere espiak dira, antza; Lekeition ere horixe esan zidaten, espi handia daukala lepoan. M-d eta B-g: tolla lako berdin-berdina da baina mielgak lepoan sua dauka eta tollak ez dauka. B-o: hegoen azpian suak dauzka. B-g: su bi dauzka, bat bestea baino beheratxuago. Azaleko arraina da, hogei brazatatik gorakoa.

Dok.: Azkue. «Mielga (B-l), mielka (Gc), mielga, pez marino del orden de selacios, sin escamas, comestible, pero poco apreciado : chat de mer, poisson sans écailles de l'ordre des sélacés, dont la chair est peu estimée.» / Ortuzar. «Mielga. Nombre de un pez de ínfima calidad.» / Anasagasti. «Mielgie, 1. Squalus acanthias; Mielga, Ferrón. 2. Squalus fernandinus; Galludo, Ferrón.» / Anton Perez. «mielga (mielgie) = (Squalus acanthias). G. galludo, mielga. F. aiguillat. I. spurdog.»

mietz (M-d [étz]) - mietza (M-d)

Def.: iz. M-d: txibiari kentzen zitzaion azaltxua. Cfr. pelenka.

Entz.: bigun egoteko kentzen zen pelenka, bestela gogortu egiten zen uretan.

milla (M-d - E-jf-s [mí], L, O-b), mílle (A-ja, B-a-j-p, M-d) - míllie (M-d), millak (E-jf), millek (B-a) 1.

Def.: iz. “G. milla. F. mille. I. mile”. M-d: mil ochocientos cincuenta y dos metros.

Zit.: ametik amar millen ba atune politxo on da, sáltaka edo / da orrako bi-san da ba, estai semat, otas millek ote-san dies / oin aparatutauseles onak, dxakitxeko sema mílle dausen errire (B-a) / sema milletan sausi ba? (..) ba otamar milletan edo ori edo besti bai, edo, onenbeste milletan gatos etzera (M-d) / arek eseben dxakitten sema millan gaose(n) bes (L-pj) / da ona otamar milla- eoten dis (O-b) / igual andik bosteun milla [millara] (O-z)

milla (M-d - O-b [mí]), mílle (B-j) 2.

Def.: iz. (Bota, etxa). “G. nudo”.

Zit.: se kórri susen da daná, sortxí mílle ero amár mílle basus ero gausie / da igual sus baa saspi ero sortxi mille etxaten [zortzi millako martxan] (B-j) / arrastan, sari beyen dela, milla bi txa erdi edo korrite gendun ba, makiña gustidxen (M-d) / saspi millako mártxi / enjeneralin e, atunak agarraeri.. sei milla t'erdi, e? bille juten da bajora amar milla botaten (O-b)

millabarrika (M-d) - millabarrikie (M-d); millebarrike - millebarrikie (B-o); billabarrika (O) - billabarriki (O); bidebarrike (B-a) - bidebarrikie (B-a), bidebarrikek (B-a); bidebarreka - bidebarrekie (B-j)

Def.: iz. “G. paíño común, cagalesas. L. Hydrobates pelagicus”. M-d: elaiaren antzeko itsasoko txoria, hatsa botatzen du. v. azeitero, matxiplaka, ugera-txori.

Entz.: M-d: enbarkazinoei segitzen die botatzen den lohia jaten. Gauez argira etortzen dira eta atrapatzen dira itsasoan. Horiek ikusten badituzu bertan popapean seinale eguraldi txarrak datozena. Ondarroan egoten zen arrasteroetako patroi bat Artapelo ezizenekoa, hark ikusten zituenean horiek atzean arribadan sartzen zen eguraldi txarra ziurtzat emanez.

Dok.: Azkue. «Millabarrika (B-b-l-mu, G-don), golondrina de mar; en el dorso, cerca de la cola, tienen plumilla blanca : sterne, hirondelle de mer qui a sur le dos, près de la queue, des plumes blanches. MILLABARRIKAK TXALUPATZEAN DABIZANEAN, EKATXA DA GANEAN (B-b)» / Anton Perez. «millabarrike (millabarrikie) = (Hydrobates pelagicus). Paíño.»

milloi (O-b); milloa; millu (E-jf)

Def.: iz. “G. millón. I. million”.

Zit.: beste bost ero sei millu-ero gedxau eingo gendun segi bagendun e, atunetan / urtin e millu te erdi te millu bi-te (E-jf)

minutu; minitu (M-d, E-jf); miñitu (B-j)

Def.: iz. “G. minuto. F. minute. I. minute”. M-d: mila da.

Zit.: ba imingu amalau grado.. da amasaspi miñitu ba oeste igual (B-j) / antxineko Eskote, ixeten san, ootamabi minituas (E-jf)

miserikordi (M-d) - miserikordidxe (B-p, M-d)

Def.: iz. M-d: modu handirik egoten ez zenean, neguan arrainik ez zegoenean denporalekin eta etxean-eta, kofradiak ogerleko bana-edo ematen zizun, hura izaten zen miserikordidxe.

modera (E-jf); amodera (B-g-j, M-d)

Def.: ad. “G. moderar. F. modérer, ralentir. I. to ease”. M-d: gutxitu (makina). v. errebaja, errekorta, geldirago imini, gitxitu.

Zit. gero moderate san motorra (A-ja) / makiñi amodera (B-j) / “Jesus” esaten san, ori ixeten san bapora amoderateko, enbarkasiñu amoderateko / ordun itxen da amodera enbarkasiñue, geldirau imiñi (M-d)

Ez: O-b, geldixa. Beste egun baten erabili egin zuen baina.

modu (M-d [dú]), modó (B-j, M-d, E-jf) - modue (B-a-j, M-d), arrain-modue (M-d)

Def.: iz. “G. forma”. Arraina atrapatzeko modu edo aldi ona. Grabatuta ez daukadan arren uste dut Julianek “estau kasa-modorik” ere bota zuela behin.

Zit.: modú badau, oiñ espadau modorik, baye bádau modú andik, arraiñ asko badeu, portorik urrienara sues arribadan (B-a) / ein su karnadi ta erdi modo barik / igual modorik estauenin-da [egiten izan dira estrapoak] / estau modorik igual karnadatako / estau modorik / igual bokartin modoripes / berdeletan egunen baten.. igual ba modoripes da einguu ori? da aulan / e! estau modorik eta dxungo gari Eskotera iru-lau egun ikusten? / modú dau ámetik iru ordu / modo andidxe dau / se modo ortik? (B-j) / modo txarra dau edo modo ona dau / estau modurik, arrañik esta- estauenin e dxaten, edo esunin atrapaten, estau modurik amen / arrain-modurik estau / esanin oten modú andirik, esatiles e estau modurik negun-edo / gixonatako eskutan [txikota kazan], da estauenin modurik eitxe san, ari sati bategas amarra, barandillara (M-d) / esteu modorik amendik / txo! badeu arrañik ero ser ero, ser modu ero?.. ee modo santarra deu amen, esteu típorik (E-jf)

moja (B - M-d - E-s [já]) - mojie (B, M-d), mójak (M-d, E-s)

Def.: iz. M-d: atunaren antza dauka baina totoagoa da eta begi handiagoa. Hegoa dauka zimarroia eta atunaren bitartekoa.

Dok.: Anasagasti. «Monjie, Tomaterue; Thunnus obesus, Patudo.» / Anton Perez. «moja (mojie) = (Thunnus obesus). G. patudo. F. thon ventru. I. bigeye.»

mojojoi (A-ja), mojojo (L-pj) - mojojoya (L-pj), mojojoye (E-jf-s), mojojoi (A-ja), mojojoyak (L-pj); mokoko - mokokoyak (L)

Def.: iz. “G. mojojón, mejillón. F. moule. I. mussel. L. Mytilus edulis”. v. mutxilloi, muxilla.

moko (O-b) - moku (O-b)

Def.: iz. “G. baba del pescado, mucosidad de la anguila...”. v. adur, arroka, baba.

mokollo - mokollua (L-pj)

Def.: iz. enpatxoa.

molinete (B-a, M-d) - molinetie (B-a)

Def.: iz. “G. molinete”. M-d: makinilla. Arrastan-eta, bapordunek edukitzen zuten aurrean. B-a: “molineta o cabrestante”.

molla (M-d [mó], L-pj, O-b), mólle (B-r) - mollia (L-pj), móllie (B-e-j, M-d), mólli (O-b), móllak (M-d, E-jf); muélle (B-a) - muéllie (B-a-j)

Def.: iz. Geo. “G. muelle. F. mole, quai. I. wharf, pier”.

molla-buru (M-d) - mólla-burue (M-d)

Def.: iz. Geo. M-d: moila-punta.

moma (B-a - M-d [má]) -  momé (A-ja), momia (M-d), momie (B-a, M-d) 1.

Def.: iz. “G. moma (Castro), gato marino, alitán. F. grande roussette. I. large-spotted dogfish. L. Scyliorhinus stellaris”. M-d: pitarrosaren antzekoa da, azala-eta berdina dauka baina mantxa baltzak dauzka eta handiagoa da. v. armoma.

Entz.: M-d: sikatuta jaten zen.

Dok.: Ortuzar. «Momie. Nombre de un pez.» / Anasagasti. «Momie, Scyliorhinus stellaris; Gata, Alitan.» / Sociedad de Oceanografía de Guipuzcoa. «moma (Bermeo y Castro). L. Scyliorhinus caniculus» [“moma” Bermeon Scyliorhinus stellaris da, errakuntza bat da hau].

moma - momia (L-pj) 2.

Def.: iz. “G. pitarrosa, pintarroja. F. petite roussette. I. lesser-spotted dogfish. L. Scyliorhinus canicula”. v. pitarrosa, itsuki, momatx.

Dok.: Azkue. «MOMA (B-l), momar (B), un pez sin escamas, del tamaño de la merluza, muy poco sabroso; vulg. pitarrosa : poisson sans écailles, de la grosseur de la merlue, très peu savoureux; vulg. chassieuse.»

momatx - momatxa (L-pj) - momatxe (O-b)

Def.: iz. “G. pitarrosa, pintarroja. F. petite roussette. I. lesser-spotted dogfish. L. Scyliorhinus canicula”. v. pitarrosa, itsuki 1, moma 2.

mongoliño. Ik. mangoliño

monta (M-d [món])

Def.: ad. “G. montar”. M-d: enbarkazio berria montatu, prestatu.

Zit.: portun esu ikusi? Bat-eu móntaten (B-a) / da on san móntaten, bat esan san Alboniga Mayor (B-j) / enbarkasiñu móntaten daus (M-d)

montaje (B-a, M-d) - montajie (B-a-j, M-d), montaji (O-b)

Def.: iz. “G. montaje”. M-d: egiten zen barruteia, zubia, paluak, goi guztia, makina sartu eta dena.

Zit.: an deu e montaji itxen [enbarkazio bat] (B-a)

monte mayor (M-d) - monte mayorra (M-d)

Def.: iz. “G. monte mayor”. v. baltzu.

mora. Ik. angira-mora

morapillo (E-jf, L-pj) - morapillua (L), morapillu (E-jf)

Def.: iz. (Emon). “G. nudo. F. nœud. I. knot”. Bar.: marapillo. v. murtzilla.

Zit.: emon aur morapillo bat! (E-jf)

Dok.: Azkue. «Morapil (B, ms-Otx), morapillo (B-a), nudo, nœud.»

ATSO-MORAPILLOA; ATZO-MORAPILLU (E-jf)

Def.: iz. Bar.: atso-marapillo. Txarto eginda dagoen marapilloa. v. atso-murtzilla, atso-troinu.

mordidu (B-g, M-d)

Def.: ad. M-d: marapiloa gogortu, trinkatu. v. asoja.

Zit.: atzo-murtzilli esta morditen (B-j)

morko (M-d) - mórkue (M-d) 1.

Def.: iz. M-d: jatekoa, bokarta.

Entz.: M-d: ikoaren adarrekin basazko kazuela ipintzen zen. Kapa bat bokart ipintzen zen ileran eta gero gainean iko arbolaren palutxuak ipintzen zitzaizkion, haren gainean ostabere bokartak, berriro palutxuak eta ostabere bokartak. Tomate-saltsa egiten zen, piper txorizero bat edo bi eta gindila apurtxu batekin, txinotik pasatzen zen eta botatzen zen bertara, gero pla-pla egin arte.

Ez: B-j

morko (M-d) - mórkue (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: mazia. v. mazi, mazamorra.

Ez: B-j

morro - mórrue (B-j-m)

Def.: iz. Mek. “G. morro de la máquina, parte delantera”. B-m: “morro”.

mortemor imini; mórtemor imiñi (M-d)

Def.: ad. M-d: marka bi errunbo batean ipini.

Ez: B-j

mosoko - mosokua (L-pj), mosoko antxobia (L-pj), mosokuak (L-pj)

Def.: adj. L-pj: despiskan sareetatik mailatu barik behearen gainera jausten ziren antxobak, marka bakoak, osorik egoten zirenak.

motoi (B-a-j [tói]) - motoya (L-pj), motoye (B-a-j-l-r, M-d), motóyek (E-jf); motó (M-d) - motue (M-d), motúek (M-d)

Def.: iz. “G. motón”. Badirudi motoi-k Bermeoko forma dela. Hala ere batzuetan erabili egiten du Dimasek. Cfr. pasteka. M-d: antzina ibiltzen ziren oholezko motoak belak izatzeko.

Dok.: Azkue. «MOTO : 1º (B-m), polea provista de un ojo, poulie pourvue d'un trou. Motoi (Bc, G), polea, vulg. motón, poulie.»

motoloi. Ik. mutilloi

motor (A-ja - B-a-g-j - M-d [tór], O-b-z) - motorra (A-ja, B-g-j, M-d, O), motorrak (B-a-j, M-d, L-pj, O-z) 1.

Def.: iz. “G. embarcación de motor”.

Zit.: gero ónek salduu sirenen, ein siren motór barrik / len esta egon aa Plentziñ alan a.. motor txikitxu batzuk (A-ja) / áuntxeteus gánera motórrak-eta urteteko (B-a) / gero ónek motórrak etor sinin petrolidxuas da, gasolineruk-eta etor disenien / bajamaran dau motorra da amarrata saus / motorrak okitxen dauie batelak bi (B-j) / egunen baten geugas etorko sara, eskiri-txen gusenien, motorrien / kasan atrapaten da batelakas, edo motorrakas, motortxukas / anaidxek ixeten sin, orrek e “Dos Hermanos” da beste motor bat okitxe bin (M-d) / lenako motor koxkorrak, es euken olako puntalik (O-b) / baforik-eta es, ikasdunak-eta.. esautu bai, ibilli es, e? bañe bestee motor klase gustipai (O-z)

MOTOR HANDIAK; MOTORRANDIDXEK (B-j, M-d)

Def.: iz. M-d: atunetan-eta dabiltzan enbarkazio handiak.

Dok.: Urkidi-Apraiz. «Barcos grandes (motor-andijjek) de 35 metros de eslora total y 200 toneladas de arqueo.»

MOTOR TXIKI (O-p) - MOTOR TXÍKIDXEK (B-a, M-d), MOTOR TXIKIXAK (O-z)

Def.: iz. M-d: baidan tximinoitan-eta ibiltzen diren enbarkazio txikiak. Bermeon lebazaleei ere deitzen zaie.

Dok.: Urkidi-Apraiz. «Motoritas pequeñas (motor-txikijjek) de 10 metros y 9 toneladas.»

motor (B-j - M-d [tór]) - motorra (A-ja, B-j-m, M-d, O-b-z), motorrak (E-jf, L-j) 2.

Def.: iz. Mek. “G. motor”.

Zit.: gero moderate san motorra (A-ja) / euneko motorra okin sauen, euneko Unanue [Maitegarria baporak] / motorra errebaja (B-j) / motorrak arrankateko, konpresorak / ni ibil nai arrastan motor bakarragas, motor sentrala, motor bat / au sare klasie, ibiltxen gendun, irureun, da bueno!, irureun da berrotamar kaballoko motorragas (M-d) / mille ta berreun kaballoko motorrak (E-jf) / irureun kaballoko motorrak (L-j) / ogeiko motorra [Estrellita] (O-b) / onenbestee kaballoko motorra (O-z)

MOTOR AUXILIAR - MOTOR AUSILIARRA (M-d); AUSILIAR (B-j, M-d) - AUSILIARRA (M-d), AUSILIARA (B-a-j-m), AUSILIARAK (B-j)

Def.: iz. Mek. “G. motor auxiliar”.

motorista (M-d), motoriste (M-d) - motoristia (L-l), motoristie (B-p, M-d)

Def.: iz. badirudi orokorrean makinista baino forma berriagoa dela, motorrekin etorri zena. M-d: motorretako makinista. Lehen makiñistie baporetakoa izaten zen.

motorrezko

Def.: adj. motorrezkoa, motorra.

Zit.: ein paladatxu bat! abantien. Edo, báda itxasun baporasku bada, edo motorresku bada, “dale una palada abante” da “paladatxu bat” / ordun esan oten enbarkasiñorik baporeskorik es motorreskorik (M-d)

mozo; móso (M-d, L-l) - mósue (M-d)

Def.: iz. “G. mozo. F. mousse. I. kid, boy”. M-d: “moso”. Merkanteetan marinel baino gutxiago.

Zit.: merkantin be, leno dxuten san moso (L-l)

muelle - muéllie (B-m)

Def.: iz. Mek. B-m: “muelles de válvula”.

muerto (M-d) - muértue (M-d)

Def.: iz. “G. muerto”. M-d: balizek eta buiek artez egoteko zementuarekin eginda daukaten blokea.

muna (M-d [ná]) - munie (M-d), munak (M-d)

Def.: iz. Geo. “G. duna de arena, lodo...”

Zit.: muna-ganin gaus! Muní dxo du (M-d)

Dok.: Azkue. «MUNA (B-a-g-l, ...), ribazo, porción elevada de un terreno : talus, partie élevée d'un terrain.»

mundil (O-b) - mundille (O-b), mundillak (O-p-z)

Def.: iz. “G. boya del palangre”. v. tuntux.

Dok.: Azkue. «Mundilla (B-ond), boya de la cual penden los aparejos de pesca de besugo en alta mar, bouée qui soutient les engins dans la pêche du rousseau en haute mer.»

muñekera (B-j, M-d) - muñekerie (B-j, M-d)

Def.: iz. Mek. “G. muñequera”? Ez nion Dimasi azalpena ondo hartu baina pistoiaren enboloa —enboloa ez da pistoia berarentzat— aipatu zuen eta mugimendua daukan zerbait.

muñoi (M-d [ñói]) - muñoye (B-j, M-d), muñói (O-p-z)

Def.: iz. “G. muñón”. Makinillarena. B-j: tanborraren barruan dagoena da muñoia.

muralla - muralli (E-jf)

Def.: iz. arrain multzo handia. E-jf: arrain asko. v. arrain lodi.

Zit.: muralli isen da / muralli isen da arraña / e! muralli doye aspidxen! / arrañe markaten isen deu e dxun ara taa muralli.. dxun orra ta ostabe muralli to- arraiñ asko topaten isen da (E-jf)

murmoi - murmoye (B, M-d); burmói (B-a) - burmoye (B-a-j-l); mormoi - mormói (A-ja)

Def.: iz. Mundakan lehen beti izan dela sarrasoye dio Dimasek, murmoye Bermeotik ekarriko berba dela. M-d: zarrazoia. B-a: “niebla”. v. gurma, zarrazoi.

Zit.: burmoitxen da Abe Marie, lotú in biar. Bai, dxakin es e non sausen be / abe burmoi asko dau (B-a)

Ez: E-jf, gurma.

Dok.: Azkue. «MURMOI : 1º (B-mu), cerrazón : embrun, temps sombre.»

murtzilla, murtzille (B-a-j [tx]) - murtzillie (B-a-j [tx]), murtzíllek (B-a-j [tx])

Def.: iz. (Emon). “G. nudo. F. nœud. I. knot”. v. marapillo, troinu.

Zit.: suk aulan txikota, uretara etxa, da ámen púnten, murtzille bat espatzasu emoten, murtzillie, aulan, aulan? destú itxen da (B-a) / da brása biri brása bire, tak! omon murtxillie [josten] (B-j)

ATSO-MURTZILLEA; ATZO-MURTZILLIE (B-a-j[tx]-r)

Def.: iz. (Emon). M-d: txarto eginda dagoen marapiloa. B-r: korritu egiten du. Ant.: gizon-murtzilla. v. atso-marapillo, atso-troinu.

Entz.: B-j: kazan joaten zaren aparioan, tartean atzo-murtzillea ematen duzu, eta gero kosturatxu bi eman manda bietan. Horrexetarako erabiltzen da.

Zit.: emon dot atzo-murtzillie (B-j)

GIZON-MURTZILLEA; GIXON-MURTZILLIE (B-j[tx]-r)

Def.: iz. atso-murtzillari kontrajartzen zaion marapiloa; hura txarto eginikoa, hau ondo eginikoa. B-r: gurutzean irtengo dizu. Trinkatu egiten da. Ant.: atso-murtzilla. v. mariñeru-troñu.

murtzillatu; murtzilletu

Def.: ad. marapiloa egin. v. marapillotu.

Zit.: emoten dxatzo buélta bat ero bi kórtxuri, da gero murtzilletute etorteko ba agarrateko biradoran obeto (B-j)

must (egin) (M-d, E-jf-s)

Def.: ad. “G. zambullirse”. M-d: buruz behera egiten duzunean da must. v. dzanga egin, kikumera.

Ez: B-a

Dok.: Azkue. «MUST : 1º (B-m), zambullidura : plongeon, immersion.»

mustur (M-d [túr]) - musturre (B, M-d) 1.

Def.: iz. “G. proa”. v. aurre, branka.

Zit.: mustur bikue, ori, orreri deitxuten tzagu Mundekan baidakue / musturres bera otorten giñen e sortzi egunegas [kariokillaz beteta] / bapora musturres bera ekarri portora-ta [arrainez beteta] (M-d)

mustur (M-d [túr]) - musturre (B-a, M-d, E-jf-s) 2.

Def.: iz. arrainen musturra.

Zit.: ixurditako mustur lusetxuaue / masopi da txátue, estako ori musturtxue (M-d) / musturre lusetxuaue deko [haginzorrotzak] (E-jf)

mustur biribil - mustur biribille (E-jf)

Def.: iz. beharbada burutua izango da. E-jf: brekaren tipoko arraina.

mutil (B-a-j-r - M-d [tíl]) - mutille (B-j-l-m), barruko mutille (M-d), mutíllek (B-a-j-m, M-d)

Def.: iz. “G. muchacho, grumete. F. mousse. I. boy”. Bar.: mutil-txiki.

Zit.: lelau sus mutil / neu be mutil ibilliku nai, neu be mutil ibil nai / neu mutíl nabillela / atxiñen e, mutil sartzi-san da, da irebaste-san dau, maridxerdi / oin bai, sartzin daneko mutil, gixonan beste dako (B-a) / mutille non dau ba? / sueneko mutille barrun dau? [sueneko askotan erabiltzen da Bermeon eta Mundakan zuen etxeko-edo esateko, sueneko ama; hemen, berriz, enbarkazioa esan nahi du] / ibil nai baye mutille nayela / ba semat iñdxot an e mutil? iru urte-ero (B-j) / sartun nai mutil (B-r)

Dok.: Astui. «Grumete: MUTILLE» (I7-191)

mutil-txiki - mutil-txikidxe (B-r, M-d)

Def.: iz. “G. grumete. F. mousse. I. boy”. Bar.: mutil. M-d: barruko gazteena.

Entz.: M-d: antzina hamar-hamaika urterekin itsasora, mutil txiki. Bere beharra izaten zen jatekoa egiten duenari lagundu, ardaoa atera, portuan baldia enbarkazioa eta abar.

mutilloi (M-d) - mutiloya (L-pj), mutilloye (M-d, E-jf), mutilloi (O-p), mutilloik (O-p); motoloi (B-a) - motoloye (B-a)

Def.: iz. badirudi gehiago erabiltzen duela Dimasek bitie beste hau baino. Alejandrok eta Juan Franciscok ere gaurko txapazkoari bita esaten zaiola diote. Cfr.: bita. M-d: herriko edo enbarkazio barruko bita.

Entz.: B-a: antzina egurrezkoak izaten izan dira, haritzezkoak. E-jf: egurrezkoak izaten ziren antzina. Erdi-erdikoa izaten zen mutilloia.

Dok.: Azkue. «MUTILLOI (B-l-ond), piezas de madera en que se atan las cuerdas que sostienen las velas de las lanchas, vulg. cornamusa : pièces de bois auxquelles on attache les cordages qui soutiennent les voiles de la barque, vulg. cornemuse.»

mutxarri - mutxarrixe (O-b)

Def.: iz. “G. pez plata, pejerrey”. v. sisangre.

mutxilloi (O-b) - mutxilloi (O-b)

Def.: iz. “G. mojojón, mejillón. F. moule. L. Mytilus edulis”. Bar.: muxilla, mojojoi.

Dok.: Azkue. «MUTXILOI (B-ond), mojojón, almeja, moule.»

muxar (M-d [mú], O-b) - muxarra (B-a - M-d [mú], O-b), muxarrak (O-b); muxer - muxerra (A-ja [s?])

Def.: iz. “G. mojarra. L. Diplodus vulgaris”. M-d: muxoaren kumea izatea legez baina ez da muxoa. Beti da txikia. v. partxemiki.

Entz.: A-ja: hondoko arraina.

Dok.: Azkue. «MUXAR 2º (AN-and, B-ond, G-don), pececillo aplanado, como de media libra o tres cuarterones de libra, tiene pinta roja junto a la branquia, vulg. mujón : petit poisson plat, pesant d'une demi à trois quarts de livre, et qui porte une tache rouge près des branchies. 3º (B-b), un pez marino, vulg. mujarrilla, un poisson de mer.» / Ortuzar. «Muxarra. Nombre de un pez. También se le llama así al individuo que tiene muchas trampas.» / Anasagasti. «Musarra, 1. Diplodus sargus, Sargo. 2. Puntazzo puntazzo, Sargo picudo.» / Anton Perez. «múxar (múxarra) = (Diplodus vulgaris). G. sargo, mojarra. F. sargue. I. base.»

muxilla (M-d), muxille (B-a) - muxillie (B-a, M-d), muxillek (B-a-r)

Def.: iz. “G. mojojón, mojijón, mejillón. F. moule. I. mussel. L. Mytilus edulis”. v. mojojoi, mutxilloi.

Entz.: M-d: muxila eduki duzu hemen Mundakako errioan barratik hasi eta Portuondora zeuk gura duzun beste, haren beste. Galdu egin da hori ere, ez dakit zergatik.

Dok.: Azkue. «MUXILLA 3º (B-mu), almeja, mojojón, cierto marisco : moule, certain mollusque.» / Anasagasti. «Musillie, Mytilus edilus; Mejillón, mojojón.» / Anton Perez. «muxill (muxillé) = (Mytilus edulis). G. mejillón. F. moule. I. mussel.»

muxoi (B-a - M-d [xói]) - muxoye (B-a-g-r, M-d); muxó (M-d) - muxua (M-d), muxúek (M-d)

Def.: iz. “G. sargo”. Mundakakoa muxue dela dirudi, hala ere batzuetan muxoye esaten du Dimasek. M-d: muxarra baino haziagoa, bere arraiekin-eta. Ez da kolore batekoa, muxo gorriak daude, grisa ere bai, arraia bakoak ere bai. B-a: bedarjalearen antzekoa. v. sarbo.

Entz.: B-r: gozoa da porzeba jaten duelako.

Dok.: Azkue. «MUXOI (B-b-mu), pez marino, vulg. mujón, poisson de mer. (V. Muxar, 3º.)» / Anasagasti. «Musoie, Popamientue; Diplodus vulgaris, Mujarra. Musoie, Diplodus annularis, Mocharra.» / Anton Perez. «musoi, muxoi (Musoié, muxoié). (Diplodus sargus). G. sargo (ik. muxarra).»

MUXOI GORRIA; MUXOI GORRIDXE (B-g, M-d); MUXO GORRIDXE (M-d)

Def.: iz. Goienetxeak irudiak ikusikeran “mojarra”-ri (Diplodus vulgaris) deitu zion. v. sarbo gorri.

Entz.: M-d: gutxi atrapatzen da.

MUXOI ZURIA; MUXOI SURIDXE (B, M-d)

Def.: iz. M-d: muxarra lako berdina baina handian.

muxo-muxar (M-d) - muxó-múxarra (M-d)

Def.: iz. M-d: muxo txikitxua da hori, muxarra baino haziagoa baina muxoa baino txikiagoa. Bere arraiak-eta edukitzen ditu.

Ez: Bermeon ez, antza.

N

nabega (B-a, M-d, L-pj)

Def.: ad. “E. nabigatu. G. navegar. F. naviguer. I. to navigate, sail, steer”. Normalean merkantean ibiltzea izaten da.

Zit.: yon nitzen a- sesentan, merkanten, nabegaten (A-ja) / da gero dxun naitxen ba nabegaten (B-a) / gu, nabegaten gabiltzasela, kabo Santa Katalinan or e, Gineako gólfuen / bay bat beti dau nabegaten, tríun susenien biarrien / nabegaten da, kontramaixuri deitxuten dxako “sokie” / amar urte, ibil nai, nabegaten / da setenta y unon dxun naitxen nabegaten (M-d) / bos bat urte eingo naban nabegaten (E-jf)

nabegante (M-d) - nabegantie (B-r) - nabegantiek (M-d)

Def.: iz. “G. navegante. F. navigateur. I. navigator, seafarer”.

Zit.: ogongo da bárkun an be igual e, neu enai esan nabeganti-ta, estaipe (B-r)

nabegazino; nabegasiño (M-d) - nabegasiñue (M-d)

Def.: iz. “G. navegación. F. navigation. I. navigation”.

Zit.: librete bakisu nabegasiñoko librete / ba Santa Agedaa baño lelau.. nabegasiñon ibil nitzen.. e merkantetan (A-ja) / setara dxun bi den nabegasiñuen / dxuten sanin belan nabegasiñue(n) / esatiles libretie nabegasiñoko libreti edo (M-d)

nagosi; naosi - naosidxa (L-pj)

Def.: iz. “E. nagusi. G. armador”. v. armadore.

nahi izan

Def.: ad. arraina nola atrapatzen den hobeto, zertara dagoen. Arrainak nahi ez du izango bera atrapatzerik baina horrela adierazten da. v. gura izan.

Zit.: e! txo! ee arrire nai deu onek arrañek [piedrabolan] / koño arrañek e bólara nai deu [piedrabolan arraina gorago datorrela adierazteko esakera. E-jf: bola goragotxuago, amu gehiagorekin ipini behar duzu.] (E-jf)

nailon (M-d) - nailona (A-ja - B-a - M-d - E-jf [nái], L-l), náilonak (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. nylon”.

nailonezko; náilonesko (B-a, M-d) - náiloneskue (B-a), náiloneskuek (M-d)

Def.: adj. “G. de nylon”.

nasa - nasak (A-ja)

Def.: iz. “G. nasa, jaula”. Berak dioenez otzarak langostatakoei esaten zaie. v. otzara.

naufraga (B-p)

Def.: ad. “G. naufragar. F. faire naufrage, se briser. I. to be wrecked”.

Zit.: Santoñen e aulan amabi bet urte ero bixitxen nauela arraintxen berton, an be ein garixen naufraga (B-p)

naufrajio; naufrajidxo (M-d) - naufrajidxue (B-a)

Def.: iz. “G. naufragio. F. naufrage. I. shipwreck”.

nebera (B-a-j, M-d) - neberie (B-a-j, M-d), neberi (O-b)

Def.: iz. “G. nevera”.

Entz.: B-j: Albacora-k eta hauek mila eta piku kintalekoa edukiko dute. Ni sartu nintzen lehenengo enbarkazioak ehun eta hirurogei kintalekoa eduki zuen, zortzi mila kilo. Geroagokoak hirurehun eta hirurogei kintal-edo eduki zituen. Medinaceli-k laurehun kintal-edo eduki zituen. Sollube-koak seiehun kintalekoa eduki du. Illargi-k behin mila hirurehun eta hirurogei kintal ekarri zituen neberan, hogeita bost kiloko atuna, Azoresekoa. M-d: antzina gu kazan nebera barik ibiltzen ginen, egunean bat etortzen zen herrira eta hark ekartzen zuen arraina. Orain ez, orain hogei egunean eta hilabetean daude itsasoan euren neberekin-eta.

Zit.: da neberi ba igual ba mille ta piku kintxelekue / eun da irurogei kintxeleko neberie / da enbarkasiño potenti okiñdxau, igual okingo sauen e mille kintxeleko neberak / iru-lau biár eiñdxau orrék bete nebérak [Illargik] (B-j) / guk neberan estakau tokirik atune sartzeko (O-b)

neberero (M-d) - nebererue (M-d), nebereruek (B-j, M-d)

Def.: iz. B-j: nebera gobernatzen dutenak.

negu (B-j - M-d [gú]), negó (B-p) - negue (M-d)

Def.: iz. “G. invierno. F. hiver. I. winter”.

Zit.: igual allegate-san da negó-pártie (B-p) / ba ogetamabost, otamasaspi aloja okitxe-san su, negú gustireko (B-j)

nekora (B-a, O-b) - nékorie (B-a, M-d), nekori (O-b)

Def.: iz. “G. nécora”. v. parte txarreko karramarro.

Entz.: M-d: hemen ere atrapatzen da otzarekin.

Dok.: Anasagasti. «Nekorie, Macropipus puber; Nécora, andarico.»

NÉKORATAN (A-ja, B-a)

Def.: adv.

Zit.: nékoratan gues (B-a)

neskatilla, neskatille (B-a, M-d) - neskatillie (B-a, M-d), neskatillek (B-a, M-d); neskatil (B-a)

Def.: iz. portuan behar egiten duen andrea.

Entz.: M-d: antzina ikatzak-eta ipintzen zituzten moilan baporari emateko, bapor bakoitzak neskatila bi edukitzen zituen. Mundakan etxerik etxe joaten zen jendeari itsasorako ordua ematen. Gero arraina etortzen zenean karroan edo buruan eroaten zuen kofradiara. Orain ere neskatilek Bermeon egiten dizute gizonei lagundu, karroak kargatu, kaxak batu, garbitu eta behar horiek.

neskazar; neskasar (M-d, E-jf, O-b) - neskasarra (A-ja, B-o, M-d, E-jf-s, O-b), neskasarrak (E-jf, L-pj)

Def.: iz. “G. garneo, escacho. L. Trigla lyra”. Badirudi Juan Franciscok izen hau nahikoa generikotzat erabil dezakeela, perloiaren ordez edo arrain desberdinak adierazteko. Berak Muus eta Dahlström-en liburuko “lucerna”, Trigla lucerna-gatik esan zuen zela neskazar-neskazarra. M-d: kolo edo perloiaren antzekoa. Lepoa dauka handiagoa eta ahoaren goiko mandan mustur bik irteten diote, adar bi legez.

Entz.: O-b: gozoa jateko.

Ez: B-g-j

Dok.: Azkue. «Neskazar : 2º (AN-ond), pez parecido al besugo, más rojo y de ojos grandes : poisson ressemblant au rousseau, plus rouge et avec de gros yeux.» / Anasagasti. «Arraingorrijje, Neskasarra; 1. Trigla cuculos, Arete cuco. 2. Trigla lyra; Garneo, Gallina, Trigla.» / Igelmo, Iribar, Lerga. «la «Nezka-zarra» (Trigla lyra)» (Inventario-107)

nobedade (M-d) - nobedadie (B-g-j, M-d), nobedari (E-jf)

Def.: iz. (Euki, egin, egon, erabili). Jaten egon ez den arraina jaten hasten denean. Alderantzizkoa ere izan daiteke, jateari uztea ere bai. Julianen adibide bat motorrarena da.

Zit.: atrapa kála baten igual e gaur arrain másie da béste egunin bapes, nobedadie (B-g) / EGON: e nobedadi dau ametik iru ordu, arraintxen dabiselakon / epa! amén nobedadi dau! / estakixu bádau modue baye nobedaderen bat-au (B-J) / ERABILI: e! are kuadrilli(k) pentxaten dot nobedadi dabillela [darabilela] (B-j) / EUKI: e! motorra(k) nobedaderen bat-ako [zarataren bat dauka atunak zurizgora egin du-eta] (B-j) / baye igarri nobedadie okiñ arrañek (B-g) / nobedadi dako arrañek (M-d) / EGIN: eguskidxen bueltan arrain gustidxek eitxen dau, e-, nobedadie baitxe tximinoyepe, eguskidxen bueltan da mari-puntan (M-d) / etxaraka-etxaraka-etxaraka-etxaraka da, éra batera, e! gedxau etxararipes, arrañek nobedari ein deu (E-jf)

nondik

Def.: adv. ablatibo kasua erabiltzen da askotan enbarkazino baten abiapuntua edo jatorrizko portua adierazteko.

Zit.: ba Bermion estau arrastako enbarkasiñorik, ber- bertan Bermion. Dxaubi:pai, baye Ondarrutik edo Pásaitxik dabiltzasenak / Bermitik ba orduen ba enbarkasiño asko ibiltxe sin lebatzetan, Mundakatipe bai (M-d)

nordest (M-d [dést]) - nordesta (A-ja, B-j-l, M-d, E-jf, L, O-b)

Def.: iz. “G. nordeste, viento del nordeste. F. nord est. I. northeast”. N. E. B-a: “nordeste”. v. ipar.

NORDESTEAN; NORDESTIN (O-b)

Def.: adv.

Zit.: se runbo rarusu te? ba, nordestin nu (O-b)

nordesteka (B-a, O-b)

Def.: adv. “G. hacia el nordeste”.

norez; nóres (B-m-p, M-d)

Def.: adv. (Etorri). Txarto suertatu zeozer. M-d: tunbata mandara edo zeozer apurtuta.

Zit.: ba atxiñe usete-san di mátxuek, esate-san die, páso bikuk eta iru pásokuk, da olan ser bat, buruen dako koadraue, llábias e mobiteko, da bertan e burun dako koadraue ta olan, dxakitxeko- lenguetie setara dauen igiritxe, sarratu gu su egin? da ta! itxe su, nóres imiñi [hemen paraleloaren kontrakoa-edo] (B-m) / koño! Ori enbarkasiñu nores dator / dana nores ibil nai [= suerte txarra izan dut] (M-d)

norezko - nóreskue (B-p)

Def.: adj. noraezko. B-p: erdi txarra.

Zit.: neu igual nai persona bat erdi nóreskue, nóres nabillena (B)

nornordest - nornordesta (B-l - M-d [nórnor], O-b)

Def.: iz. “G. nornordeste. F. nord nordest. I. north north east”. B-a: “nornordeste”.

NORNORDESTEAN; NORNORDESTIN (O-b)

Def.: adv.

Zit.: amendik urtete'ounin urtete'ou guk nornordestin (O-b)

nornoroest - nornoruesta (B-l, O-b), nórnorusta (M-d)

Def.: iz. “G. nornoroeste. F. nord nordouest. I. north north west”.

noroest - noroesta (A-ja); noruest - noruesta (M-d, O-b); norúst (M-d) - norusta (B-a-g-j, M-d)

Def.: iz. “G. noroeste. F. nordouest. I. north west”.

noroesteka; norusteka (B-a-j-p, M-d), norusteraka (E-jf)

Def.: adv.

Zit.: len dxun basara kaso baten norusteka gero ba suesteka (B-j) / Kánpoko eskiñadi da, Lekeitxoko titillie kíkuka, da, norusteka (M-d)

nort (B-a, M-d) - norta (A-ja - B-j-r - M-d [tá], L-pj, O-b [nór]), nortak (M-d)

Def.: iz. “G. norte. F. nord. I. north”. Inoiz nórtie ere entzuten da Bermeon. B-a: “norte”. M-d: norteko haizea, “travesía” galegoek, “más de noche que de día”. B-r: norteko haizea.

Zit.: nortá dau, nortá gogorra dau (B-j) / ño! Nortak e dxausak otzak! / atzo be nortá on da, baye nor suábie / nortá gogorrau oten da gauas, egunes baiño (M-d) / Tellagorrixatas e Kabreton baño e nortera [norterago] (O-b)

NORTEAN; NÓRTEN (A-ja); NÓRTIEN (B-a-j, M-d); NORTIN (O-b)

Def.: adv. v. norteka, norteraka.

Zit.: ta emeti nórten, nórtee kuártan yoten gintzen gu (A-ja) / ámen erdi-erdidxen imin bi de, da sues Okantzara artes-artes e nórtien (B-a) / ba arrañe du onantx, se in bixu? ba len asi banai oestien, ba oiñ asko nai nórtien (B-j) / orko etxadati norte-, nórtin- nórtin edo éguen (M-d)

nortazo; nortaso (B-a, M-d) - nortasue (B-a-j)

Def.: iz. “G. nortazo, nortada. F. bise. I. norther, north wind or gale”. Nort gogorra.

Zit.: nortaso gogorra dau! / nortasu dau (B-a, M-d) / selako nortasu dau ba! (B-j)

norteka (B-a-g-j - M-d [nór], O-b); nórteraka (M-d, E-jf)

Def.: adv. (Joan). Nortearen barrura. v. nortean.

Zit.: nórteka gues (B-j) / norusteraka ero nórteraka bótan (E-jf) / norteka susenin (O-b)

norteko andaluz; nórteko andalus (M-d) - nórteko andalusak (M-d)

Def.: iz. itsasoan lekeitiarrei deitzeko modua.

norte-sur (M-d), nórte-surrien (B-p)

Def.: adv. “G. norte-sur”. M-d: bere aurrean, zeu norte alderditik eta marka hegoa-mandatik.

Zit.: au imin bixu nórte-surrien (B-p) / non on sari ba? ta kabus norte-sur, edo Ogoño(g)as norte-sur, edo Ixarogas norte-sur (M-d)

nudo (M-d)

Def.: iz. “G. nudo, unidad de velocidad naval equivalente a una milla”.

nuebomundo (M-d) - nuebomundue (M-d), nuebomunduek (B)

Def.: iz. “G. mediomundo”. Bar.: mediomundo. M-d: asta barik, zirkunferentzia bat da boltsarekin. v. pandero.

Entz.: M-d: zakua ipinita dagoenean, arrain asko eta baxu badago nuebomundoak botatzen dira sarearen barruan arraina atrapatzeko, sarabardoa ezin denean erabili. Txikotarekin erriatzen da hondora eta gero eskuz biratzen da.

O

obenga (B-a-j, M-d) - obengie (B-a-g, M-d)

Def.: iz. M-d: kazan atz-atzean eroaten zen palu bat, obengako aparioa joaten zen bertatik.

Entz.: B-g: gaur ez da erabiltzen. Apario zantarra da, badaezpada ipintzen zena.

Dok.: Azkue. «Obenga (B-b), obenques, haubans. La palabra genuina debe de ser ESTAI. Le mot indigène doit être ESTAI» / Astui. «Obenques: OBENGAK» (I7-191)

obengillo (B-a-g, M-d) - obengillue (B-g, M-d), obengilluek (B-a-g-m)

Def.: iz. kazan erabiltzen den palua. M-d: atzean ere joaten diren palu bi, txikitxuak. v. estai 2., tenteko, txori 4.

objektu; ojeto (M-d) - ojetue (M-d)

Def.: iz. itsasoan topatzen den objektua: zuhaitz bat, enbor bat, etab. Atunzaleek apropos botatzen dituzte objektuak, euretara arraina batu dadin.

obramuerta (B-a, M-d) - obramuertia (L-pj), obramuertie (B-a-j, M-d), obramuerti (E-jf, O-b)

Def.: iz. badirudi ez dela gaztelaniazko “obra muerta”, “obra viva” uretan dagoen enbarkazioaren zatia eta “obra muerta” handik gorakoa da eta. Enbarkazioaren goiko aldea izango litzateke, kontrakarela, obramuerta eta karela, hori guztia. O-b: kontrakaeletik goranzkoa.

obserbazino; oserbasiño - oserbasiñue (B-j-r)

Def.: iz. “G. observación”. Farol berdea dagoenean, oraindik zalantzan itsasora irteteko edo ez. Zalantzan nago baina ez dut uste ob- ahoskatzen denik.

Zit.: farol berdi dauenien, saus oserbasiñuen (B-j)

odol - odola (M-d)

Def.: iz. “G. sangre del pescado. I. blood”.

Zit.: atun-odola (L-l)

oesnorust - oesnorusta (M-d)

Def.: iz. “G. oesnorueste. I. west-northwest”.

oessudost - oessudosta (M-d); osuruest - osuruesta (O-b)

Def.: iz. “G. oessudoeste. I. west-southwest”.

oest (M-d [oést]) - oesta (A-ja, B-a-g-j, M-d, L-l-pj, O-b)

Def.: iz. “G. oeste. F. ouest. I. west”.

Zit.: oesterengo dauen baixetik (M-d) / ortik eta oestera, esta topaten e ori arrañe  (E-jf) / eudak denpora gustin kalan dabiseles, ortik, oestetik / amendik e urtete su, oestea aste sas / se axe da? ta, oesteti dator axi (O-b)

OESTEAN; OESTIEN (B-j)

Def.: adv. oestean, oesteka.

Zit.: ba arrañe du onantx, se in bixu? ba len asi banai oestien, ba oiñ asko nai nórtien (B-j)

oesteka (B-a-g-j, M-d), oesteraka (M-d)

Def.: adv. oestearen barrura.

Zit.: se-rrenbo sus ba? da, oesteka (B-j)

ofizio; ofisidxo (M-d) - ofisidxue (M-d); ofesidxo (B-j) - ofesidxue (B-j)

Def.: iz. arrantzan joateko modalitate desberdinak: ardorean, tertzekin, atunetan, bokartean, e.a.

Zit.: nik estot ein iru urte ero baiño or ofesidxuen [tertzekin] / ni amen ofesidxun enai ibilli e asko / nire ofesidxun esta esistidu márkarik eta esebe / fuera de serie, erose ofesidxotan e? (B-j) / auñ arte ba ardorin ibil gara, edo, béste ofisidxutan enai ibilli / blankuretan-da, oiñ estaipa nii urtitie or ofisidxun enabillena-ta (M-d) / oiñ ee iñor be estabil or ofesidxun (E-jf) / atunetako opesidxokuk dis orrek [ezpeletak] / ixurdetako ofesidxua gero euan, trañian / e bueno or aa ofesidxuan, ofesidxo orretan, ba gu eskiñin dedikatzen e? / arrantzako opesidxuan, ur-txikiña esaten gendun.... / estauko orrek on aa- orrek ofisidxuorrek on a sentzunipes [maziarekin. Hemen ofi- argi esaten duela uste dut] (L-pj) / ofesixo baten eruten sendun igual ba, treñe, beste ofesixun erute sendun igual sari, ba bolintxe, da beste ofesixun ba mallan suseni- (be) susenin, ba sarik (O-b)

ogal (M-d [gál]) - ogala (B-e-l-r, M-d); oal - oala (E-jf); orael – oraela (L-Gabriel); ojael (O-b) - ojaela (O-b)

Def.: iz. M-d: antzinako txapazko kasetatxu bat jatekoa egiteko. Orain ezkaratza dago.

Entz.: B-l: gaur ez baina lehen erabiltzen izan da arraina erretzeko, atuna-eta erretzeko, ezkaratzetik kanpoan dagoena. Ondarrutarrek oraindik erabiltzen dute, Bermeon ez. E-jf: ondarrutarrek erabiltzen dute gaur ere. L-Gabriel: “parrillia”.

Dok.: Astui. «Fogón (cocina): OGALA; OGELA» (I7-191)

ogaldi (O-b) - ogaldixe (O-b)

Def.: iz. “G. verdín”. Bar.: oraldi. v. berdin.

ohol; ol (A-ja, B-a-j, M-d, E-jf) - ola (A-ja - B-a-j - M-d - E-jf [lá], L-pj)

Def.: iz. “G. madera. I. wood”.

OL SÁMAU (M-d) - OL SÁMAUE (B-j, M-d)

Def.: iz. M-d: ohol zantarra, ustelduta ez badago ere inoiz sikatzen ez dena. Kendu egin behar izaten da.

oholezko; olesko (A-ja, B-a, M-d, E-jf) - olesko (A-ja), oleskua (L-pj), oleskue (B-j, M-d), oleskok (A-ja), oleskuek (B-a-j)

Def.: adj. “G. de madera”.

Zit.: olesko barande (A-ja) / alojaties ba eun killokuk edo aunek bidoyek? áurren antzekuek, baye, oleskuek (B-a) / da biberuk esetu dotes nik oleskuek (B-j) / Santoñan e, oiñ estaipa, ongo da igual, olesko mólli ote san, kánpun errekan (M-d)

oijida; oidxida (M-d) - oidxidie (M-d)

Def.: iz. M-d: bueltaka, bitsa ematen doan haize gogorra, kea legez ateratzen du.

Ez: E-jf, errebelaize beharbada.

oijidaka; oidxidaka (M-d)

Def.: adv. (Joan). Bueltaka joatea haizea.

Zit.: oidxidaka due (M-d)

ojalata (B-a, M-d) - ojalatie (B-a, M-d), ojalatak (M-d); ojaleta - ojaleti (O-b)

Def.: iz. “E. latorri. G. hojalata. I. tinplate”.

ojalatazko; ojalatasko (M-d) - ojalatasko (A-ja), ojalataskue (B-a, M-d), ojalataskuek (B-g)

Def.: adj. “E. latorrizko. G. de hojalata”.

Zit.: tankarta da ojalataskue (M-d)

ojeto. Ik. objektu

olagarro (O-b) - olagarrua (L), olagarru (O-b); olabarro - olabarru (O-b) 1.

Def.: iz. “G. pulpo. F. poulpe.”. Arrantzaleak ez diren ondarrutar batzuek olabarru esan didate, olagarru ez dutela erabiltzen eurek. v. amarratz.

olagarro (M-d) - olagarrue (M-d) 2.

Def.: iz. M-d: “trompa marina”, haize gogorra dagoenean, erremolinoa, bueltaka-bueltaka. v. tragarroi, tronpa.

olana (B-a, M-d, E-s) - olania (L-pj), olanie (B-a, M-d); olona - oloni (O-b)

Def.: iz. “G. lona. F. toile à voile. I. sail cloth”. Belen materiala.

Dok.: Azkue. «OLANA (B-l), lona : olonne, toile à voile. (D. fr. olonne.)» / Astui. «Lona: OLANA; OLANIE» (I7-191)

olanazko; olanasko (B-a, M-d, L-pj) - olanaskua (L-pj), olanaskue (M-d)

Def.: adj. “G. de lona”.

Dok.: Azkue. «Olanazko (B-l), cierta vela muy pequeña, certaine voile très petite.»

olarro (B-a, M-d) - olarrue (B-a), itxos-olarrue (B-a), olarru (E-jf), olárruek (B-a), olárruk (E-jf); olorro - olorrue (M-d)

Def.: iz. M-d: itsasoak apurtzen duenean ateratzen duen bitsa. E-jf: “corderos”, olatua apurtzen dagoenean itsasoan ikusten diren zuritasuntxuak.

Zit.: olarro gogorrak / olarropin gatos (M-d)

Ez: A-ja, L-pj (olorrua galdetu nion)

Dok.: Azkue. «Olarro : 1º (B-b), maretón, olas pequeñas en mar abierto : houle, petites vagues au large.»

olatu (A-ja), olato (B-a, M-d, L, O-b-z) - olatua (L-pj), olatue (B-a, M-d), olatu (A-ja, E-jf-s, O-b-z), olatuek (B-a)

Def.: iz. “G. ola. F. vague. I. wave”. Badirudi nahiko gutxitan erabiltzen duela berba hau, itsasoa esaten dute sarriago. O-b: normalean ittosu esaten diogu. v. itxaso.

Zit.: ure larri aulan olatutxules [ur larria] / olato sarratue (M-d) / olato aundixe da / kalma da bañe, olatotxu ra (O-b) / kanpun igual axetxu ero olatu-ero ta (O-z)

Dok.: Azkue. «OLATU : 1º (B, G), ola : vague, flot, lame.»

AGILLOI-OLATU (O-b)

Def.: iz. O-b: norteko haizeak lagatzen duen olatua, agilloi-olatu eta iparrolatu. v. iparrolatu.

Zit.: kalma ra bañe, agilloi-olatu ra (O-b)

BEHEKO OLATUA; BEKO OLATU (E-jf, O-b)

Def.: iz. “G. mar de fondo”. Cfr. baga. E-jf: erresaka eta gora-behera ikusten denean Ogoñon eta portuan-eta. O-b: “mar de fondo”. v. hondoko olatu.

Zit.: beko olatu da (O-b)

HAIZE-OLATU; AIXE-OLATO (B-a, M-d) - AIXE-OLATUA (L-pj), AIXE-OLATUE (B-a, M-d), AIXE-OLATU (A-ja, E-s); AXE-OLATO (O-b) - AXE-OLATU (O-b)

Def.: iz. M-d: hondoko olatuak baino erresaka gutxiago edukitzen duena. L-pj: baga baino zarratuago etortzen da. O-b: haizeak lagatzen duen itsasoa da hori, olatu sarria.

Zit.: aixe-olato andidxe deu (B-a) / aurtengo negun e aixe-olato gogorrak on di amen (M-d)

HEGOAKO OLATUA; ÉGUKO OLATUE (M-d)

Def.: iz. M-d: hegoako haizea dagoeneko olatua.

HIRU OLATUAK; IRU OLATUEK (M-d)

Def.: iz. M-d: “las tres Marías”. Hondoko itsasoa egoten denean elkarrekin etortzen diren hiru itsasoak. v. hiru itxaso segikoak.

HONDOKO OLATUA; ONDOKO OLATUE (M-d)

Def.: iz. M-d: “mar de fondo”. Itsasoa dagoenean erresakarekin. v. baga, hondoko itxaso, beheko olatu.

Ez: B-j

IPARROLATU, IPARROLATO (O-b) - IPARROLATUA (L-pj), IPARROLATUE (B-a, M-d), IPARROLATU (E-jf, O-b)

Def.: iz. M-d: lesteko edo nordesteko haizea dagoenean egoten den olatua. v. agilloi-olatu.

NOROESTEKO OLATUA; NORUSTEKO OLATUE (M-d); NORUSTEKO OLATU (E-jf)

Def.: iz. M-d: “mar de fondo”. v. noroesteko itxaso; hondoko itxasoa, olatua.

NORTEKO OLATUA; NÓRTEKO OLATUE (M-d)

Def.: iz. M-d: norteko haizea dagoeneko olatua.

olatxa; olatx (E-jf [látx], L-pj) - olatxa (E-jf, L-l-pj), olátxak (E-jf)

Def.: iz. Lekeition Josuk eta Luisek “katxotera dago haizea” nahiago dute, hura daukate Lekeitiokotzat. L-pj: “corderos”. v. ardi, bekereka, erlai, katxot, kordero.

Zit.: olátx aundidxek deusenin, itxosoaundidxe ta, apurtuten deuenin (E-jf) / olatxa ixan da [L-pj: apurtzen datorrenean horrelaxe plak!] / an daos atunak saltoka ta, keba! estis an aa atunen saltua, olatxa baño (L-pj)

Ez: M-d

Dok.: Azkue. «Olatxa (B-l), pequeño oleaje, houle. / Olasta : 1º (G-ori), pequeño oleaje que levanta el viento, petite houle que soulève le vent.»

ola-zorrotz; ola-sorrotz - ola-sorrotza (L-pj)

Def.: iz. L-pj: itsasoa zorrotz datorrenean, pumetak botatzen datorrenean.

ollanka (M-d) - ollanka (B-a, M-d), ollankie (M-d)

Def.: iz. M-d: ostadarraren zati bat, osoan ikusten ez denean.

Ez: B-j

ollao; óllau (B-a, M-d) - óllaue (B-a-j-m, M-d, E-jf), óllauek (B-a) 1.

Def.: iz. “G. ollao”. M-d: tertzaren edo piedrabolaren hasikeran dagoen begia, buietara doan txikota engantxatzekoa. B-a: tertzaren puntak, tertzak elkarrekin lantzatzeko.

Zit.: au ein bi de krielakas bete, da, onen óllaue ta onén óllaue lantzá (B-a) / aur emote-san da óllaue.. bidxek enpalmate-san disenien (B-j)

ollao; ollau - ollaue (O-b) 2.

Def.: iz. loroak edo pitak daroan begitxua. O-b: artzariarekin egiten da. Pitak eroaten du ollaua, lehen loroak eta orain pitak. Orokorrean berori da ollaua baina gero bajora amarratzeko txikotak daukan entzerari ere esaten zaio [ik. enkapilladura].

ollar (M-d, L, O-b) - ollarra (B-l - M-d - E-jf-s [ó], L, O-b), ollarrak (E-jf [ó], O-b) 1.

Def.: iz. “G. gallo”.

Dok.: Azkue. «Oilar, oillar : 2º (B-l-ond), gallo marino, pez de cabeza grande, carne blanca, boca ancha : coq de mer, poisson luné, caractérisé par une grosse tête, une large bouche et la chair blanche.» / Anasagasti. «Ollarra, Limanda, Gallo.» / Anton Perez. «óllar (óllara) = (Lepidorhombus boscii). G. gallo. F. cardine. I. meagrim, whiff.»

ollar (M-d) - óllarra (M-d, E-s) 2.

Def.: iz. “G. pez de San Pedro. F. Saint-Pierre. I. John Dory. L. Zeus faber”. Fauna marina de la costa vasca-ren arabera Donostian erdaraz “San Martín” esaten zaio. “Gallo de mar” ere badakarte bertan, euskarazko “ollar”-ekin lotuta dagoena. v. egoi, pez martin.

Entz.: M-d: marmitarako-eta gozoa da. Krok-krok egiten duelako deitzen zaio oilarra.

Ez: B-g

Dok.: Anasagasti. «San Pedro arrañe, Ollarra; Zeus faber, Pez de San Pedro.» / Anton Perez. «Izen berarekin —oilarragatik— baita ere: (Zeus faber). G. Pez de San Pedro. F. Saint Pierre. I. John Dory.»

ollau. Ik. ollao

onbrerrana (M-d) - onbrerranak (B-a, M-d, L-pj)

Def.: iz. “G. hombre rana”.

opost (M-d [póst]) - oposta (B-j, M-d); opuest - opuesta (B-g)

Def.: iz. kontrako norabidea, enbarkazio bat nortetik hegoan eta bestea hegoatik norterantz esate baterako. B-j: alderantziz. Lesteka bazoaz oestean ipini.

Zit.: opostan imiñi motorra! / e! Okarantxako oposta artun du (B-j) / sues suestien, aren opuesta, norusta da (B-g) / a geure opostin dator (M-d) / amendik dator korrenta, ba upuestan botaten tzasu [- o? -neuk galdetu-] opuestin, korrentari ba opuestin [gero jarraian “upuestan” errepikatu zuela uste dut] (E-jf)

orai - oradxak (L-pj)

Def.: iz. “E. hodei. G. nube. F. nuage. I. cloud”.

TXANBOLIN-ORAI (L-pj) - TXANBOLIN-ORADXAK (L-pj)

Def.: iz. L-pj: inoiz goia argia eta egoten diren laino txikiak, erriekin [arraiekin?] eta.

oraka. Ik. oreka

oraldi - oraldidxa (L-l-pj)

Def.: iz. “G. alga. I. alga, sea-weed”. Bar.: ogaldi. v. alga.

orapillo (O-b) - orapillu (O-b)

Def.: iz. (Egin, emon). “G. nudo. F. nœud. I. knot”.

Zit.: orapillu emoten gako orrei / eiñ orapillu ortxe! (O-b)

ordinario

Def.: adj. “G. ordinario”. Jateko hain ona ez dena. v. basto.

Zit.: dxaten ordinaridxuaua (L-pj)

ordu (B-a - M-d [dú]), ordó (B-a) - ordua (L-pj), ordue (B-a, M-d) 1.

Def.: iz. (Emon). “G. hora. F. heure. I. time”.

Entz.: L-pj: barruko plaietara joateko ordua goizeko hiru eta erdiak - laurak izaten zen. Gargantorako izaten bazen gaueko hamabiak - ordu bata.

Zit.: bera dxute-san da, etzerik etze, ba bidxar e goixeko lauretako ordue [mutil-txikia] / atxiñen e mutille ote-san da, ordu emoteko / bueno! Bidxar ba, seiretako ordu emon / oiñ e kálan seu bakarri sausenien ba seuk-usun ordun etxaten su. Bay ostantzin es, ein bixu ba ordu dxabon (B-a) / neskatilli otorte san gauien patroyen etzera. Bidxar se ordu? Ba omoten tzon ordue, da igual, berak asmate ban egualdi ona dauena ba, “tal ordutan deitxu” (M-d) / on ordu emoten dabe (L-pj)

ordu (B-j [dú], O-b), ordó (B-a, E-jf) 2.

Def.: iz. “G. hora, sesenta minutos. F. heure. I. hour”.

Zit.: lau bet ordu ingu lestin barrure / oin eitxen dauie ordó gidxau sartun [itsasoan, lehen baino] (B-a) / kosta-kostán baiño apurtxu be sabaltxuau beti, esatiles igual ba ordubete ero ordú bi ero gausie / iru orduko bidin-da / ametik igual, kaso baten ordubete igual kostatik como orduerdi, como- bérreun ordu be igual- ero eun ordu gu txut esan / e ametik iru ordu atrapa du [hiru ordura] (B-j) / goisetik, da gabera itxosun, ordó asko sartun itxosun (E-jf) / seuk eitten sendunin onenbeste ordú, ordubete / onenbeste ordu eiñyous, bi, ordu bi eiñyous naiku re, listo sari botateko! / ein gendun, ordubete ero bi, beran runbun (O-b)

oreka - orekia (L-pj), orekie (E-jf); oraka (M-d) - orakie (B-a-j, M-d)

Def.: iz. M-d: “capeo”.

Zit.: txo! oraki okiko su ondo?! [nik “txo imingo su oraki ondo” esan ondoren] / oraki ondo espadeu (B-a) / kálan ónek len lebasaliek, órrepai átxeku okitxe-san dauie, dxabotekoo orakie [latina?] (B-j) / da lebatzetan ixeten san oraki ondo okitxie, ba pikin okitxie apaidxue / aguenta oraki ondo / ori ixeten san lebatzetan-da, ño! Selako oraka txarra dako! Orakie, goberno santarra dakolakon (M-d) / suk oreki euki ondo e! (L-pj)

Dok.: Azkue. «OREKA (B-l-ond, G-deb, zumay), equilibrio, équilibre.»

OREKAN (A-ja, E-jf, L-pj); OREKARA, OREKA (O-b); ORAKAN (B-a-j-r, M-d)

Def. eta entz.: adv. (Aguantau, egon, euki). M-d: haizeraka geldika-geldika egotea. Oraka lebatzetan ibiltzen zen antzina, mutil txiki bi egoten ziren erramo bana hartuta orakan edukitzen enbarkazioa gasolina ez gastatzeko. Haize handia dagoenean ere esaten da orakan. L-pj: enbarkazioa erremuekin geldirik daukazunean leku batean, sardinatan ere bai, tximinoitan ere bai eta gauza guztietan.

Zit.: latiñe en jeneral esaten da ba, orakan okitxeko motorra edo bárku-edo, aixin barrure orakan (B-a) / eitxe-san daui motortxu arranka, da orakan aguentateko porke ya iñdxarripes e- aixias orakan aguentateko, da órrek esate-san die gasoliñeruek (B-j) / erramo bana artunde, orakan okitxen enbarkasiñue / aguenta orakan ondo / mutil txiki bidxek orakan plántata / orakan gaus [haize asko dagoenean] (M-d) / orekan gaos (L-pj)

Dok.: Azkue. «Orekan (B-l-ond, G-deb-zumay), estar en equilibrio sin adelantarse ni retrasarse, pero con cierto movimiento : être en équilibre sans avancer ni reculer, mais en remuant quelque peu. = Se dice de las lanchas, vulg. estar a la rema, y de las aves de rapiña que se ciernen y, detenidas en un punto, agitan fuertemente las alas. Se dit des barques, vulg. être à la rame, et des oiseaux de proie qui planent et, s'arrêtant à un point, battent fortement des ailes.»

orekari; orakari (M-d) - orakaridxe (B-a), orakaridxek (M-d)

Def.: iz. enbarkazioa orakan edukitzen zuten mutil-txikiak.

Ez: E-jf, L-pj

Dok.: Azkue. «Orekari (B-l-ond, G-deb), remero que mantiene una lancha en equilibrio para que no la arrastre la corriente mientras la pesca, rameur qui maintient une barque en équilibre afin qu'elle ne soit pas entraînée par le courant pendant la pêche.»

orio; oridxo (B-a-j, M-d) - oridxue (B-a, M-d), oridxu (E-jf)

Def.: iz. “G. aceite. F. huile. I. oil”.

Entz.: bota egiten zen enbarkaziotik itsasoa kalmatzeko. M-d: antzina eroaten zen, ezagutu ere egin dut, boltsak eroaten ziren olioarentzat. Tantak bota eta itsasoa bigundu egiten zen. Nik ez dut eroan. B-j: baporean arrautzak frijitzeko bakoitzak bere botila eroaten izan du atunetan-eta. Gero ez, miseriak egiten izan duena da hori.

Dok.: Azkue. «Orio : 1º (B, BN-s, R), aceite, huile.»

orka (B - M-d [ká]) 1.

Def.: ad. M-d: trainean orka edo urkuloa kortxoan sartu zakua armatzeko.

orka (B-a - M-d [ká]) 2.

Def.: ad. tertzaren txikota, kordela tuntuxean trinkatzea. Brazeatu eta gero trinkatzea.

Zit.: órka berrogei brásetan! (M-d)

orka (M-d [ká]) - orkie (B, M-d)

Def.: iz. M-d: urkuloa. v. urkulo.

Ez: B-j, urkulue

orketa - orketia (L-j-l)

Def.: iz. palu zati bat tretzako amuak bertan sartzeko itsasotik ekarri eta desenkarnatu eta gero. v. urkula, zotz.

orkilla (M-d) - orkillie (B)

Def.: iz. M-d: orka txikia.

orrazi; orrasi - orrasidxa (L-pj), orrasixe (O-b); orrosi - orrosidxe (E-jf)

Def.: iz. malutak egiteko orratzak sartuta dauzkan oholtxua. L-pj: orratz asko ipini, zortzi edo bederatzi orratz palu batean eta maluta orrazteko izaten zen hura. v. arraspa.

orraztu; orrastu (L-l); orrostu (E-jf)

Def.: ad. malutak orraztu. v. arraspa.

Zit.: maluti orrostu (E-jf) / ekatzu orrasixe, maluti orrasteko (O-b)

orri (O-b) - orrixak (O-b)

Def.: iz. orri, altor. Trainaren pañoa. v. altor.

osta (M-d) - óstie (M-d)

Def.: iz. “G. osta”. Los barcos en la mar y su maniobra en puerto liburuko 43. orrialdeko irudiko “osta”?. M-d: puntala aguantatzeko da.

Ez: B-j

ostra (B-a - M-d [ós], O-b [trá]) - óstrie (B-a, M-d), ostrí (O-b), ostrak (B-a)

Def.: iz. “G. ostra. F. huître. I. oyster”.

Dok.: Anasagasti. «Ostrie, Ostrea edulis, Ostra.»

OSTRATAN; ÓSTRETAN (M-d)

Def.: adv.

Zit.: ba dxun eskero óstretan badxauk or óstrie! (M-d)

ostreri; ostrei (M-d) - ostreidxe (M-d)

Def.: iz. “G. ostrería”.

Entz.: M-d: Kanalen egoten zen. Zaharra hautsi zenean berria egin zuten, gaur egunean aori ere zatituta dago.

ostroi - ostroye (M-d)

Def.: iz. M-d: “ostrón”. Ostra handia, txarra da. Ez da jateko ostra lako leuna, ozkak dauzka.

otazotz - otasotza (L-pj), otasotzak (L-pj)

Def.: iz. L-pj: handia da, “son tipo cachalotes”.

Dok.: Azkue. «OTAZOTZ (B-l), pez como de seis metros de largo; se parece al ZERON, tiene un aguijón en el espinazo; vulg. tinturera : poisson mesurant six mètres de long, qui ressemble au ZERON et est armé d'un aiguillon au milieu du dos; vulg. tenturière.»

otzara (B-g-r, M-d, E-jf, L-l-pj) - otzaria (L-pj), otzarie (B-a, M-d), otzari (E-jf), otzárak (B-j[tx], M-d, E-jf, L-pj)

Def.: iz. “G. jaula, nasa”. M-d: “nasa”.

Zit.: an atrapate sin igual otzara bete muxo (M-d)

Dok.: Azkue. «Otzara : 1º (B-l-m-ond), cesto, canasta : banne, corbeille, panier.»

ARRAIN-OTZAREA; ARRAIÑ-OTZARIE (M-d)

Def.: iz. arrainak eroateko otzara.

ATUNETAKO OTZARA (M-d) - ATUNETAKO OTZARIE (B, M-d)

Def.: iz. M-d: atunetako otzara zapalak, otzara bakoitzean apario bat joaten zen.

ATUN-OTZARA (M-d) - ATUN-OTZARIE (M-d), ATUN-OTZARAK (M-d)

Def.: iz. antzinako otzara bat.

Ez: B-j

KINTAL-OTZARA; KINTXAL-OTZARA (M-d); KINTXEL-OTZARA - KINTXEL-OTZARIE (M-d), KINTXEL-OTZARAK (B-r)

Def.: iz. M-d: bertan besegua, papardoa-eta, andreek kofradira eroateko otzara.

LANGOSTA-OTZARA (B, M-d) - LANGOSTA-OTZARAK (M-d); LANGUSTA-OTZARAK (E-jf, O-b); OTZARA (A-ja) - OTZARAK (A-ja)

Def.: iz. M-d: langostatan erabiltzen zen otzara.

NEKORATAKO OTZARAK; NEKORETAKO OTZARAK (M-d)

Def.: iz. “G. nasa de nécoras”.

Entz.: M-d: oraintxe ere badaude.

SARDIN-OTZARIE (B-j [tx], M-d), SARDIN-OTZARAK (B-j [tx])

Def.: iz. ez dakit ondo transkripzio zuzena n edo ñ izango litzatekeen. M-d: arroa biko eta lau arroako otzarak.

Entz.: M-d: horrelako otzaretara despeskatzen zen dribako bokarta.

otsobabazto; otzobabasto - otzobabastue (B-j[tx]-o)

Def.: iz. “G. babosa”. Blennius familiako arrainak. B-j: txikitxua izaten da. v. belenera, mauts.

Entz.: B-j: hemen haitzetan atrapatzen da, putzuetan eta horrela, ez da jaten hori.

Dok.: Anasagasti. «Otxobabastue, 1. Blennius gattomgine, Babosa. 2. Blennius galerita; Mama, babosa. 3. Blennius pholis; Futarra, Babosa.» / Anton Perez. «otsobabazto (otsobabaztue) = (Anarhicas lupus). G. perro del norte, gobio. F. poisson loup, gobie. I. gudgeon. Azpimarratzekoa da latinezko lupus eta Bermeoko otso.»

otsoburuzko; otzoburusko (B-o) - otzoburuskue (B)

Def.: iz. “G. gobio”. Bar.: abruzko, buruzko.

Ez: B-j

Dok.: Azkue. «Buruzko : 1º (B-b), pececillo de mar, petit poisson de mer.» / Anasagasti. «Otxoburuskue, 1. Gobius cruentatus, Gobio. 2. Gobies niger, Chaparrudo. 3. Gobius paganellus, Gobio. 4. Pomatoschistus minutus, Gobio de arena.» / Anton Perez. «otsoburuzko (otsoburuzkue) = (Gobius niger). G. gobio. F. gobie. I. gudgeon.»

ozpal. Ik. zozpal

P

pael. Ik. panel

paga (A-ja - B-g-j-p - E-s [gá], L-pj, O-b)

Def.: ad. “G. pagar. F. payer. I. to pay”. Ant.: kobra.

Zit.: pagá bere gitxi arrañek eta gausek, abuse asko (A-ja) / paga eitte'otzasu gexa [sotapatroiari] (O-b)

paita; patta (L, O-b) - pattia (L), patti (O-b); patxa - patxí (O-b)

Def.: iz. “G. pato”. Bar.: pato. O-b: “pato”.

Dok.: Azkue. «Paita : 1º (Bc), pato, canard. (??)»

pal emon

Def.: ad. Mek. pal eman, palada eman.

Zit.: da omoten tzo pal, estiborra sarratute, da eitxen dau átzi sabaldu (M-d)

PAL ABANTE (M-d); PAL ÁURRERA (B-j)

Def.: Mek. M-d: “palada avante”. Motorrezko edo baporezko enbarkazioan.

Zit.: suk emoten bátxasu pal áurrera, átxi dutxu olan desatrakaten (B-j) / ola axik botaten saittunin, (eitte'otzasu) abante pal aurrea (O-b)

pala (M-d [lá]) - palé (A-ja), palie (B-a-j, M-d), palí (O-b) 1.

Def.: iz. M-d: amuaren zati bat, amua entzeratzen den lekua.

Dok.: Azkue. «PALA : 1º (AN, B, G), pala del anzuelo, palette de l'hameçon.»

pala (M-d, O) - palé (A-ja), palie (B-a-r, M-d), pali (O-b) 2.

Def.: iz. “G. pala del remo. F. pelle, pelle d'aviron. I. blade”.

pala - palak (B-a-j, M-d) 3.

Def.: iz. “G. pala de la hélice. F. pale d'hélice. I. blade of the screw”.

pala - palie (B-m) 4.

Def.: iz. “G. pala del timón. F. safran du gouvernail. I. lower end of the rudder”.

pala - palie (M-d) 5.

Def.: iz. M-d: ikatza egoten zenean fogoneroaren pala.

palada (B-a, M-d, E-jf, O-b) - paladie (B-j), paladi (E-jf); paladatxu (B-a-j, M-d, E-jf)

Def.: iz. Mek. (Egin, emon). “G. palada”. Makinakoa. B-m: bapora aurreratzeko enbragatu.

Zit.: au átzeko glóbu sartungo da, paladatxu bet emon áurrera! / emote su paladie (B-j) / e palada bat emon! / paladatxu bet emon aurrera! [= makina apurtxu bat eman aurrera] / átzera ikutu-ikutu egin edo paladatxu bet emon atzera (B-a) / ein paladatxu bat? / ein paladatxu bat! abantien. Edo, báda itxasun baporasku bada, edo motorresku bada, “dale una palada abante” da “paladatxu bat”, “pal abante” (M-d) / emon palada bat! / emon palada bat áurrera ero palada bat átzera eroo (E-jf) / da palada bat emote'otzasu, ba bajorak ola, popi sabaldu datxin (O-b)

palangre (B-j, M-d), palangra (B-a-g) - palangre (A-ja), palangrie (B-a-j-r, M-d), palángrak (B-j-p, M-d)

Def.: iz. “G. palangre. F. palancre. I. palangre, long line with fish hooks”. v. tertza.

Zit.: kórdakas eta palangres, ámu, ámu jenero bai (A-ja)

Dok.: Ortuzar. «Palangre. Palangre. Es un cordel largo del que penden, de trecho en trecho, unos ramales con sus anzuelos, el cual se usa para pescar en parajes de mucha profundidad.»

PALANGRAN (M-d)

Def.: adv. palangrekin.

Zit.: palangrerue, bai, palangran dabiltzasenak (M-d)

ANGIRATAKO PALANGREA; ANGITAKO PALANGRIE (M-d)

Def.: iz. angirak atrapatzeko palangrea.

AZALEKO PALANGREA; ASALEKO PALANGRIE (M-d)

Def.: iz. “G. palangre de superficie”.

Entz.: M-d: lupinatan-eta erabiltzen da.

palangreru (M-d) - palangrerue (M-d)

Def.: iz. M-d: ez zen esaten hemen tertzekin-eta ibiltzen ginenean, palangrerue hemen kostan palangreekin lupinatan-eta dabiltzanei esaten zaie.

palangrillo (M-d) - palangrillue (M-d), palangrilluek (M-d)

Def.: iz. M-d: palangra baino txikiagoa.

Entz.: M-d: Izaroren atzean-edo botatzen zenuen esate baterako, pitarrosatan edo arraiatan-edo.

Ez: B-j, E-jf

palanka - palanki (O-b)

Def.: iz. “G. faneca”. v. takart.

palasa (B-a, M-d) - palasie (B-a-g-j), palásak (B-g) 1.

Def.: iz. M-d: arrantzale bakoitzak bere aparioarentzako amudak-eta edukitzeko kutxatxua. B-a: pitak eta aparioak eta denak gordetzeko kaxatxu bat. v. atabaka, atabakera.

Entz.: M-d: amuda kanbiatzeko edo arrainak eroan badio berria ipintzeko-edo bakoitzak berea edukitzen du. Oraintxe ere edukitzen dugu guk korainetak, amuak edo pitak-eta gordetzeko palastxu bat. B-a: antzina txapazkoa izaten izan da, latorrizkoa.

palasa - palasi (E-jf) 2.

Def.: iz. antzina jakia eroateko bakoitzaren tarteratxua.

palero (M-d) - palerua (L-l), paléruek (M-d)

Def.: iz. M-d: fogoneroei ikatza hurreratzen izan dietenak.

Ez: B-j

palka (L-j) - palkia (L-j), palkí (E-s) 1.

Def.: iz. atzean krielak joaten ziren ohola. v. tabla.

palka (E-jf) - palkí (E-jf) 2.

Def.: iz. mahaiaren zabalerako ohol handi bat, arkaden gainean egoten da mediomundoak dakarren arraina bertara botatzeko.

Entz.: E-jf: guk gutxitan erabiltzen dugu orain. Txalupa hau hartu dugunetik ez dakit baten-edo erabili dugun. Jeneralean salabardoarekin arraina zeuk nahi duzun lekura doa.

Ez: M-d

palka (O-b [ká]) - palkí (O-b), palkak (O-b) 3.

Def.: iz. arraina Alfara eroateko ipintzen zen ohol bat; kareletik gora irteten zuen, arrain gehiago eroan ahal izateko.

Ez: M-d

pallaso (M-d) - pallasue (M-d)

Def.: iz. Bermeoko gizon batek ere ezagutzen zuen berba hau. M-d: zenbaki bako tuntuxa.

palo. Ik. palu

palta. Ik. falta

pal y pal (B-l, M-d), pal-pal (B-a-j, M-d), pal-palin (M-d), palin pal (O), palin-palin (O-b)

Def.: adv. (Ipini). M-d: geldika-geldika ipini enbarkazioa, geldiro. B-l: geldi-geldika. O-b: motorrak dakarrenik geldien.

Zit.: makiñie pal-pal dunien (B-a) / imiñi pal y pal (B-l) / ala eingu bálsi da pal-pal dxun eingo garies (B-j) / imiñi pal-pal! (M-d) / ipiñi palin-palin! / palin-palin ipiñixu motorra! (O-b)

palu (A-ja [pá]), pálo (B-j, M-d) - palua (L-pj), pálue (B-j, M-d), palu (A-ja [pá], O-b)

Def.: iz. “G. palo, mástil. F. mât. I. mast, spar”.

ATZEKO PALUA; ÁTZEKO PÁLUE (B-a-j, M-d), ATZEKO PALU (A-ja eta E-jf [á- pá-], O-b)

Def.: iz. “G. palo mesana”. M-d: “el palo de la mesana”.

AURREKO PALUA; ÁURREKO PÁLUE (B-j-r, M-d), AURREKO PALU (A-ja, O-b)

Def.: iz. “G. palo mayor”. Aurrekoa, nagusia.

AURREKO PALUA BAINO ALTUAGOA ZARA; AURREKO PALU BAIÑO ALTUAU SARA (M-d)

Def.: e. pertsona altuari esaten zaio.

BERGA-PALUA; BERGA-PALUE (B-r, M-d)

Def.: iz. M-d: berga doan palua.

LATIN-PALUA; LATIN-PALUE (B-o-r, M-d)

Def.: iz. M-d: lehengo atzeko palua. B-r: latina atzean egoten den palua. v. botabara.

Entz.: M-d: orain atz-atzean barik guardakolean eroaten da palua. Hala ere enbarkazio txikietan oraintxe ere latin-palue.

MASTA-PALUA; MASTA-PALUE (B-r, M-d)

Def.: iz. M-d: bela izatzen zen palua, gero berga belarekin joaten zen.

Dok.: Astui. «Palo: PALUE; MASTAPALUE» (I7-191)

PALU NAGOSIA; PALO NAGOSIDXA (L), PÁLO NAGOSIDXE (B-a-r, M-d)

Def.: iz. “G. palo mayor. F. grand mât. I. main mast”. M-d: aurrean doan palua, lodiena eta handiena. v. trinket-palu, aurreko palu.

Entz.: M-d: hortik joaten zen bela nagusia.

Dok.: Astui. «Palo mayor: NAGOSIJJE; NAGOSI-PALUE» (I7-191)

PALU TXIKIA; PALO TXIKIDXE (M-d)

Def.: iz. Dimasek eginiko txaluparen irudian aurreko paluaren sinonimoa, palu nagusia edo erdiko palua da bestea, bela nagusia doana.

TRINKET-PALUA; TRINKET-PALUE (B-r); TRINKE-PALUE (M-d)

Def.: iz. “G. palo trinquete”. M-d: palu nagusia. v. palu nagosi.

Ez: B-j

Dok.: Astui. «Palo trinquete: TRINKETA; TRINKET-PALUE» (I7-191)

Esakera modukoa:

GOSE-PALUE (M-d)

Def.: iz. manjuban, bokartean modurik egoten ez zenean esaten zena.

Zit.: selako pálu dau eskeitxe! esatiles gosina, gose-pálue / an bapora gose-pálu ixeta! (M-d)

palukako; palokako (M-d) - palokakue (M-d)

Def.: iz. M-d: tuntuxak atrapatzeko lau braza edo gehiagoko palua. Trabes gurutzea eginda beste palu bat edukitzen zuen. Jeneralean eukaliptua izaten zen. v. fitxero, tuntux-palu, txista.

Ez: B-a

paluzko; pálosko - páloskue (B-j-r)

Def.: adj. egurrezkoa. Esate baterako txalupek lemakana paluzkoa, egurrezkoa zeukatela dio Rafaelek.

pandero (O-b) - panderu (O-b-p)

Def.: iz. “G. mediomundo”. v. mediomundo.

Zit.: bóta panderu! (O-b)

panel (M-d [nél]) - panela (M-d, O-b-z), panélak (M-d, L-pj, O-z); paél (B-a) - paela (B-l), paélak (B-p)

Def.: iz. “G. panel, pana”. M-d: saia tapatzen duena, pertsona gainean ibiltzen dena. Batelek eta denek dauzkate. O-z: lehen egoten ziren bateletan. Lenagoko motor txikietakoak dira horiek, orain ez dago horrelakorik.

Dok.: Azkue. «PANEL (B, G), pana, tablas móviles con que se entarima la lancha : parclose, ensemble des planches mobiles dont est fait le plancher d'une embarcation.» / Urkidi-Apraiz. «paneles (paelak)» (159) / Panas: PAELAK; PANELAK» (I7-191)

TRABESEKO PANELA (M-d); TRABESEKO PAELA (B-e-j-l-p)

Def.: adj. M-d: pertsona okerra, eztabaidatzea gustatzen zaiona edo hori. B-p: norezkoa. v. kordel faltau, tertza faltau, txikot faltau, norezko.

Zit.: Txo! Trabeseko paela sara txo! (B-p)

panel-gane (M-d) - panel-ganie (M-d); pael-gane (B-a) - pael-ganie (B-a-e-l)

Def.: iz. panelaren gainea.

Entz.: L-pj: lehen panel-gainean egiten zen lo, elkarri lepoak eman eta hantxe.

panelpe (M-d) - panelpie (M-d); paelpe (B-a) - paelpie (B-e-l)

Def.: iz. panelaren azpia. M-d: saia.

panga (B-l, M-d) - pangia (L-j), pángie (B-a-l, M-d), pangak (L-j)

Def.: iz. M-d: Afrikatik-eta dabiltzan atuneroek eroaten dutena atzean barruan, etxada egiten dutenean enbarkazioa eratara ipintzeko erabiltzen da, artea zabaltzeko.

Entz.: M-d: guk ez dugu erabili pangarik, atuneroek bakarrik.

pantalla (M-d) - pantallie (B-l-r, M-d)

Def.: iz. M-d: pantalla baten antzeko marmoka. B-r: handia. B-l: handia denean pantallie.

pantoka (B-a) - pantokie (B); pantók (M-d) - pantoka (M-d), pantókak (M-d)

Def.: iz. “G. pantoque”. M-d: musturraren mandak.

Dok.: Urkidi-Apraiz. «pantoque (pantoka)» (198)

pantxo (L-pj, O-b) - pántxo (A-ja), pantxua (L-l-pj), pantxu (O-b), pantxuak (L-pj)

Def.: iz. “G. pancho, panchito”. L-pj: besigu kumea. v. txillo.

Entz.: L-pj: lehen martxo-apirilean portu guztia pantxoz beteta egoten zen. Granorik ere ez da ikusten orain.

Dok.: Azkue. «Pantxo (AN-ond, B-l-ond, L), pancho, cierto pececillo, cría del besugo, según cree el vulgo : certain petit poisson, frai du rousseau, d'après la croyance du vulgaire.»

PANTXOTAN (L-pj)

Def.: adv. pantxoak atrapatzen.

pantza; pantz - pantzá (E-jf), pantzak (E-jf)

Def.: iz. enbarkazioaren tripak. Lekeition pon- jaso nuen. E-jf: uretan biribil ikusten dena, gilara doana. v. tripa.

Zit.: pantz aundidxek dekos ero pantzak e txikidxek dekos (E-jf)

paño (B-a-j-r - M-d - E-jf - L-j-l [pá]) - pañua (L-l), páñue (B-a-j-p-r, M-d), páñuek (B-a, M-d)

Def.: iz. “G. paño”. M-d: sareari esaten zaio. Piezatan dator, ez dator osoan, horregatik esaten zaio. v. mamin.

Zit.: oraingo ártiek, kórtxo asko dakoyeles da iñdxar asko, plastikue da páño asko dakoyeles, geratu beti itxen da arrañe (B-r) / suk igual gu su esan eun brasakoo trañe, (ba) eun brasaku bada, eun da ogei páñue (B-j) / onduri agarra tzagu da pañu galdu du edo paño bi galdu dus / kortxu imintxen da manda baten, da, beraune beste alderdidxen, da páñuek e, kórtxo mandara bota [plameatzen] / kostaduen, eskús alaten san páñuek eta- sakorarte páñuek [arrastan lehen] (M-d) / páño larrei deko onek trañek / trañée latá bádeu, da, latá, baa dekolako páño gitxi emonda (E-jf)

Dok.: batzuk. [Arrastaz ari direla] «En términos pesqueros se denomina paño a un conjunto de mallas del mismo tamaño. La red compuesta de paños cortados en formas trapezoidales que reciben nombres según la función que desempeñen.» (I7-14)

pañol (M-d) - pañola (M-d, O)

Def.: iz. “G. pañol”. M-d: trasteak, sareak eta gauzak edukitzekoa kastilloan, atea edukitzen du sartzeko.

papada - papadie (B-j, M-d), papádak (M-d)

Def.: iz. Julianek azaldu zidanaren arabera lebatzaren papada injada izango litzateke edo atunean mieka izango litzatekeena, zilerainokoa. Dimasen definizioa ez dator bat Julianenarekin. M-d: lebatzak buruan, begien azpian mandetan dauzkan mamin biak. [Dimasi zapoagatik galdetu nion eta harenak ere papadak zirela erantzun zidan.]

papardo (B-a-j-o, M-d, E-jf-s, L-pj, O) - papardo (A-ja), papardua (M-d, L-j-l-pj), papardue (B-a-g-p-r, M-d), papardu (E-jf, O-b)

Def.: iz. “G. zapatero, palometa, japuta, castañeta. L. Brama brama”. Guk Bilbon “zapatero” deitzen diogu eta halaxe jartzen dute arrandegietan ere. B-p eta E-jf: “palometa”. M-d: “sapatero, japuta”.

Entz.: B-p: zain zuriak dauzka, zainak. Jendeak ez du gura izaten jan, harrak direla-eta. Jendea jaten hasi zen gero, hasikeratan ez. Arrain gozoa da, ona. M-d: 1930, 31, 32, 33 eta horietan asko atrapatzen zen hemen, orain bistatik galdu da. Inork ez zuen nahi izaten, barruan harra daukala-eta. Gero gerra etorri zenean ondo jaten zen. Neguan atrapatzen zen tertzekin. L-pj: ni txikina nintzenean denborada bat egon zen ikusi ere ez zena egin, desagertu egin zen. Gero ostabere agertu zen. Lehen negua ailegatzen zenean papardoa etortzen zen hona, urtaroetan eskandaloa etortzen zen. L-l: lehenengo gauez hogeita hamar - berrogei brazan topatzen zenuen. Gero egunez larogeita hamar - ehun brazan gelditzen zenez kordela luzatu behar izaten zen.

Dok.: Azkue. «PAPARDO (Bc), pez marino, grande, vulg. palomita, gros poisson de mer.» / Ortuzar. «Papardo. Nombre de un pez.» / Anasagasti. «Papardue, Brama rayi; Palometa, Japuta.» / Urkidi. «palometa (papardue)» (B3-373) / Anton Perez. «papardo (papardue) = (Brama brama). G. palometa, japuta. F. castagnole. I. bream.»

PAPARDOTAN (A-ja, B-j-p-r, M-d, E-jf, L-pj, O-b)

Def.: adv.

Zit.: atxiñe, ba besegutan da papardotan da dxuten san (M-d)

PAPARDOAK BAINO ARPEGI HANDIAGOA DAUKAZU ZUK; PAPARDUPAIÑO ARPI ANDIDXAU DAKOSU SUK (M-d)

Def.: e. M-d: lotsabakoari esaten zaio.

papardoen errege; papardun errege - papardun erregia (L), papardun erregi (O)

Def.: iz. “G. rey, palometa roja. L. Beryx decadactylus”. v. errege, papardo gorri, itxasoko erregina.

papardo gorri (M-d) - papardo gorridxe (B-a-g-o, M-d, E-jf-s)

Def.: iz. “G. rey, palometa roja. L. Beryx decadactylus”. M-d: “el rey de los besugos”. B-a: besegua baino zabaltxuagoa. E-jf: “rey”. v. errege, itxasoko erregina, papardoen errege.

Entz.: E-jf: ur haundiko arraina izaten da normalean.

Dok.: Azkue. «Papardo gorri (B-l), pez parecido al besugo, más rojo y de ojos grandes, vulg. paparda : poisson ressemblant au rousseau, mais un peu plus rouge et possédant de gros yeux.» / Anasagasti. «Papardo gorrijje, Beryx decadactilus, Palometa Roja.» / Anton Perez. «papardo gorri (papardo górrije) = (Berix decadactylus). G. rey, palometa roja. F. bérix. I. alfonsino.»

papo (M-d [pó]) - papúek (M-d)

Def.: iz. M-d: arrastako sareko koronaren azpia.

para (B-j - M-d [pá], O-b)

Def.: ad. (Bapora, makina, motorra). “G. parar(se), detener(se)”. Zerbait gelditzea edo beharrari uztea ere izan daiteke. v. lotu.

Zit.: suk ausiliara pára su / suri motorra pára dxatxu / e etxadi iñdxe dau ori bay nonditako-taa? e líbre gaus da igual ee, e pára! pára! bonbilloye igual ikuste sulakon onduen igual, pára pára! élixe pára / párata ikusi saitxutie, bai, agarradi okiñdxu (B-j) / párata gaus / gaues e, paraten sarenin lo eitxeko (M-d) / dicienbrin paraten garis, dicienbre gustidxe parata (E-jf) / parata barku esta? (L-pj) / eta parejik eitte ban.. egunes biar eitte ban, illuntzin eitte san para.. da klaro, illuntzin parate sanin, arrain-biarrin euasenin / segi ein gentzan pixkat, para, gaberdixan para da, urrengo egunin apaxu ureta ta srak! atunak / bajorak se mártxa darun berapa axe, bai, eta, parate sunin, txu! aspire [infernuko demonioa] (O-b) / txalopi eitten da para, e? al dan busti paraten da [alaserako] (O-z)

parada (B-m) - paradie (B-m)

Def.: iz. “G. parada”.

Zit.: paradi dauenin esiñdxotak iñora be dxun [dio bere artean armadoreak] (B-m)

para y vuelta (M-d)

Def.: e. arrastan ematen den agindu bat. M-d: gelditzen zara lema zarratuta baborrera, soltatzen da boza, gero alanbra doa aurrera eta plantatzen zara biran aurretik.

parbo (M-d) - párbue (B-r, M-d)

Def.: iz. M-d: “parbo”. O-b: brekaren familiakoa da hori.

Entz.: B-r: Kanarietan, Palman atrapatzen da asko. O-b: hemen ez da atrapatzen arrain hori, hegoatik atrapatzen da. Arrain bastoa.

pareja (B-p, O-b) - parejie (B-p, M-d), paréjak (B-p, M-d, L-j)

Def.: iz. “G. pareja”. Arrastan elkarrekin dabiltzan enbarkazio bi, sari bati tiraka doaz norberak pentsatzen duen zabaleran.

Zit.: buek malleta gitxiau usaten dau parejipaiño / da bakatakosus, erriten dauinak parejiles (M-d)

PAREJAN (M-d)

Def.: adv. (Ibili, joan). “G. a la pareja”. Arrastan enbarkazio bi elkarrekin ibiltzea.

Zit.: parejan ibiltxen giñenien / bouen enai ibilli baye bákan da, parejan bai / ni parejan ibil nai / oiñ e estaitx dxuten badi parejan makallotan (M-d)

paro

Def.: iz. “G. paro, desempleo”.

Zit.: negún e.. párora dues (M-d)

parrilladura - parrilladurie (B-j); parrilladur (M-d)

Def.: iz. B-j: pikean gainean egoteko oholak.

parrilla, parrille (B-a, M-d) - parrillie (B-a, M-d), parríllek (B-a)

Def.: iz. M-d: trainaren azpian ipintzen dena, kuberta gainean ipini beharrean. v. enjaretau, trainol.

parrotxa (B-a, M-d, L) - parrotxe (A-ja), parrotxia (L), parrotxie (B-a, M-d), parrotxi (E-jf, O-b); parrótx (B, M-d) - parrotxa (B, M-d)

Def.: iz. “G. parrocha”. Sardina txikia. M-d: sardin kumea.

Dok.: Astui. «sardinilla (Parrotxa)» (B4-118) / Anton Perez. «Txikia denean [sardinagatik] parrotxa deitzen zaio.»

parte (E-jf [té]) - partie (M-d)

Def.: iz. (Emon). “G. el parte”. Zenbat arrain atrapatu den esan edo erdarazko “parte meteorológico” ere izan daiteke.

Zit.: partie emoten genduna arrañena edo gausie (M-d) / parte santarrak deus emonda [eguraldiarenak] (E-jf)

partilla (M-d, E-jf), partille (B-a-j) - partillia (L-pj), partillie (B-a-p, M-d), partilli (E-jf, O-b), partillak (M-d, L-pj), partillek (B-a-p)

Def.: iz. (Egin). “G. partija”. M-d: asteko irabazia. Partila da dena eta maria da tokamena.

Entz.: B-p: gehienbat tabernan egiten zen. Antzina, ni mutil koskorra naizela, orduan egiten izan da bakoitzaren bodegan, txalupa-etxeetan. M-d: hogeita hemeretzian edo berrogeian bokarteko kosteran Donostiatik gabiltzala bederatziehun bana pezeta egin genuen. Partilarik handiena egin dudana orduan sasoian. L-pj: oraintxe hamar-hamabi urtera artean tabernetan egiten zen partila. Orain bodegetan egiten dituzte.

Zit.: eiñdxu partillek / partillek eiñdxu (B-p) / partilli-txen gues / eitxen sin partillek, loidxan bertan / partilla andidxe dauenin be, eitxe san (M-d) / partilli semat ein sue? onenbeste diro / igual partilla aundidxe (E-jf) / partilli eitten das / partilli eittea etorten disenin (O-b)

Dok.: Ortuzar. «Partille. Partija. Es el acto de dividir lo ganado en partes. Cada parte, ya dijimos, se llamaba mareaje.»

partxemiki (L-pj) - partxemikidxa (L-pj)

Def.: iz. “G. mojarra. L. Diplodus vulgaris”. L-pj: sarboaren-eta estiloko arrain bat. v. muxar.

Entz.: L-pj: hondoan atrapatzen da. Polita da jaten, epokan. Azaroan, abenduan eta urtarrilean-eta arrain gozo-gozoa, haragia ere zuri-zuri-zuria dauka. Gero ja berde-usaina edukitzen du. Otsailean eta martxoan-eta hor ja zantarra egoten da.

Ez: M-d, O-b

Dok.: Azkue. «Partzemiki (B-l), un pez parecido al besugo, vulg. zapatera, poisson ressemblant au rousseau.»

pasa (B-p - M-d [pá])

Def.: ad. “G. pasar”.

Zit.: enbarra gogorrataus or, or estaa, parejarik pásaten (B-p) / árek arrañek etxa batelera, átara, etorri baporera, pása gixonak.. da gero seuk orrek biartxuk in biar [batelean gizonak eroan] (B-j) / pása igual gánetik eta lemie apurtuten san, orreitxik ixeten san “Lema-dxalie” / batél txikidxe, enbarkasiñuri, pásateko.. jenti ta / Txangille pasata gero dau, e, esto, Gibele, Gibele pasa Matxakurantz apur bet-a, da dau or bárridxotxu bat / da Apoko urandidxe, pása ta gero, oesterantz, dator Alta deitxuten tzagun kálie / da ori urandidxe pása beste alderdira, da dator Kalafaltzo / Pitonetik, pásaten giñen, Arritxure, arrastan / arrasteruas pása nai ni / barrutik be pása lei / Akatxen barruti pasa lei / bay Kalafaltzon botaten da sarie, da, pásaten sarenien, Arritxura pásateko, barruti pasa leixu / sarritxen on e luletan arridxen da, e! pása gara karkabara / bosteun metro pásaten sunien, oestera, ya urandidxe dator / amalau ta erdiku ixeten san bokart asidxentzako, txikidxe pasa [malla] / bertán e botaberan dako anillue, da andik pasaten da txikó bat / andik pasaten da, txoridxe, maimenagas / brageru bai, kankamutatik pasata / e txikota pasateko, gaterie / motoyek, malleti pasateko da alanbra(k) pasateko / trixí da, txikota pasaten dena / a tintie, botaten san e, barril txiki batera, da andik dxuten san pásaten pásaten pásaten pásaten e... trañe / da eitxen da ba, eskus ein biarrien saidxarik saidxara olan pasa ure, korrosala tra-tra-tra / garratza ixeten san ba bedarra ta kentziko ta gero, pásaten san, brus bigune (M-d) / gu beti pasaten gari ortixik (E-jf)

pasador (M-d) - pasadora (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. pasador”. M-d: kosturak egitekoa, burdinazkoa alanbrarentzat eta oholezkoa txikotentzat.

pasamano (M-d) - pasamanue (M-d)

Def.: iz. “G. pasamano, barandal”.

pasamontaña (M-d) - pasamontañie (M-d)

Def.: iz. “G. pasamontañas”. M-d: neguan erabiltzen zena belarriak tapatzeko.

pasante (B-a-j, M-d, E-jf) - pasantie (B-p), pasántiek (B-a-j, M-d)

Def.: iz. M-d: torloju luzeak, burua manda batetik eta tuerka bestetik.

pase (A-ja [pá]) - pásie (M-d)

Def.: iz. itsasora joateko mutil gazteentzako pasea edo baimena.

Zit.: amairu urtes aa páse bates [hasi zen itsasora] / baya páse bat emote yen, libretarik esan egoten (A-ja) / pási emote san, gastintzako (M-d)

pasma (M-d [má])

Def.: ad. M-d: eguzkiak jota edo beroagatik-edo arraina alperrik galdu, bigundu. Usteldu ez, ez du hatsik botatzen. v. mazitu 1.

Ez: B-j

paso (M-d) - pásue (M-d), pásuek (M-d)

Def.: iz. “G. paso”. Igarobidea.

Zit.: da gero an Arritxuko entradan estau pásorik aras lesterako (B-p) / ori Ronpe raja txarra da, bakos pásuek, ba Ronpe raja txarra da / Antzorako portue deitxuten tzagu, dako, e plaidxe, da pásotxu bat-ako bertararte pláidxerarte, pásu dako a, atxa tártetik, dako pásue / Ogoñotako aulan, atxa, da páso bat-ako e? pásue, ametitako pásue, enbarkasiño txikidxe pása lei / ori márkaten gendun Lamidxanen, esate baterako pásue, Ixaro ta Otzarri pásateko / onek kanoak amen dausen lekun ortxe imiñi, pasu itxi manda bidxetara, molla- bidxetara pasu itxi / kórriko besegue, pásokue, pásokue, da pásu oten senin ba ordun eitxe san, aideko besegue (M-d)

pastanka (O-b) - pastanki (O-b)

Def.: iz. arraia mota bat. Eskuikara ete?

Dok.: Azkue. «PAZTANGA (Bc, G), pez semejante á la raya, más dañino, siendo muy dura la espina de su aleta caudal; vulg. chuchu : mastrame, poisson ressemblant à la raie, plus nuisible; il possède une épine très dure à la nageoire caudale.» «BAZTANGA : 2º (AN-ond), pastenaga, pastenague. ARRAI, IZUR ZORROTZ BAT, ZERRA BEZELA, BUZTANEAN DUANA; SEKULAKO OIÑAZEAK EMATEN DITU : ese pez tiene en la cola una espina afilada, como la sierra, y produce dolores atroces : ce poisson a la queue terminée par une épine, effilée comme une scie, qui produit d'atroces douleurs.»

pasteka (M-d, O) - pasteki (E-jf, O), pastekak (M-d, E-jf)

Def.: iz. “G. pasteca”. Bar.: pataska. Cfr. motoi. M-d: antzina oholezkoak izaten ziren belak izatzeko-eta. Oraingo burdinazkoei pastekak deitzen zaie, indar gehiago daukate lehengo oholezkoek baino.

pataska - pataskie (B-l)

Def.: iz. Bar.: pasteka. B-l: “pasteca”.

Dok.: Azkue. «PATASKA : 1º (B-b), ganchos de madera en que por dentro se atan las cuerdas de las velas, vulg. cornamusa : crochets de fer qui se trouvent en dedans de la barque, et auxquels on attache les voiles.»

patatxa (M-d) - patatxie (M-d), patatxak (L-l)

Def.: iz. “G. patache. F. patache. I. tender”. M-d: antzinako belako barku txikiak.

Entz.: M-d: galegoak izaten ziren eta lau lagunekin etortzen ziren gatza ekartzen. Portuondo puntaren barruko mandan dagoen putzura sartzen ziren deskargatzen.

Dok.: Azkue. «Patatx (B, G), patache, cierta embarcación : patache, sorte d'embarcation.»

patelo (M-d) - patelue (B-r, M-d)

Def.: iz. “G. patejo, patexo, patela, patelo. L. Polybius henslowi”. Karramarro klase bat. Dimasek erdarazko berba dela dio baina azkenean onartzen du ia euskaraz ere patelue esaten zaiola. Patxik ere “patelos” erdarazko hitza zela esan zuen, eurek karramarro esaten diotela. M-d: Sananderen ere “patelo”. Bizarrak dauzkan eta uraren azalean ere igeri egiten duen karramarroa, atzeko hankak paletak bezalakoak ditu. B-r: mehe-mehe-meheak. Ez dauka maminik, dena da hezurra. v. sare-karramarro, txangurro Dimasentzat.

Entz.: M-d: Tinesetan, San Bizente baino apur bat beherago kala bat dago “Patelo”, han patelo asko daudelako, ehun eta piku brazatan. Zakuak ere eroan dizkigute guri pateloek. San Bizenteko enbarkazioak-eta etortzen zitzaizkigun biratzen genuenean pateloen bila. Kutxetan hartu eta eurekin eroaten zituzten. Lupinatako erabiltzen zituzten. B-p: arrain asko dagoenean ez dira errimatzen baina arrain gutxi dagoenean pateloz beteta edukiko duzu sarea.

Ez: E-jf, montañesek esaten diote “patelos”, guk karramarru.

Dok.: Anton Perez. «patelo (patelue) = (Polybius henslowi). G. patelo. F. crabe nageur. I. swimming crab.»

patente (B-j, M-d, O-z) - patentie (B-a-j, M-d), patenti (O-b-z)

Def.: iz. M-d: enbarkazioari azpian ematen zaion pintura belarra ez egiteko, berezia uraren barrurako.

Entz.: B-j: ni ibili naizenak, Sollube-k eta hogeita hamar kilo patente eroaten izan dituzte beharbada. Kubertan hogei kilo beharbada. Alboa (kostadue) hamar edo hamabost kilo beharbada, guardakola berex-eta. Lehen kosteran-kosteran pintatzen izan dira baporak, urtean lau bider. Orain ez.

paternoster (M-d) - paternosterra (M-d)

Def.: iz. “G. paternoster”. M-d: branka-bueltekin lebatzetako kordelari egiten zitzaion entzera bat. Hariak sartu bitartetik eta tenkeran estutzen da.

Entz.: M-d: lebazaleetan, kordeletan paternosterra egiten zen. Bilgor apurtxu bat ematen zitzaion korritzeko. Guztiz erreza da egiten.

Ez: B-a-g-j

pato (M-d) - pátue (M-d)

Def.: iz. “G. pato”. Bar.: paita.

patroi (A-ja - B-a-g-j-m-p - M-d [trói], O-b-z), patro (E-jf-s [tró], L-j) - patroya (L-pj), patroye (B-g-j-p, M-d, E-jf-s), patrói (O-b), patroyak (L-pj), patróyek (B-j-p), patroik (O-b-z)

Def.: iz. (Egin, egon, ibili). “G. patrón de pesca”. B-a: “patrón”. v. atzeko.

Zit.: baya makal- makaldu ein san, eta ude bat neuk ein neun patroi (A-ja) / ori ibilldxe patroi (B-a) / gastetarik ibildxa patroi (B-j) / patroi ba, ogetairu-ogetalau urtegas asi nai (B-g) / gero patroi on nai ainbeste urtien / ni arrasterutan patroi ibil nai (M-d)

Dok.: Astui. «Patrón: PATROIE» (I7-191)

patron de kosta (B-p, M-d) - patron de kostie (B-o)

Def.: iz. (Hasi, ibili). “G. patrón de costa”.

Zit.: ni ordun e patron de kosta ibil naitxen / da gero ba arrasterutan ba ibil naitxen patron de kosta, da gero patron de peska / da asi naitxen patron de kosta Campesino-Campeadoran / da asturiano bat okin nauen patron de kosta (M-d)

patron de peska (M-d) - patron de peskie (B-o, M-d)

Def.: iz. “G. patrón de pesca”.

Zit.: a patron de peski da (B-o) / patron de peska dabillela [-larik] / ni ordun e patron de kosta ibil naitxen da bera patron de peskie / patron de kosta ein naitxen da gero patron de peska (M-d)

peixa (L) - peixia (L); pexa (O) - péxi (O-b)

Def.: iz. “G. pez luna, moma. L. Mola mola”. v. atalo.

Dok.: Azkue. «PEXA (B-l), pez que duerme a flor de agua, es gelatinoso, no se come, es grande; vulg. moma : poisson gros et gélatineux, qui dort à fleur d'eau et n'est pas comestible.»

pelenka (B-e, M-d) - pelenke (A-ja), pelenkie (B-a-e-j-l, M-d), pelénkak (B-a-j, M-d)

Def.: iz. M-d: txibia zatia forma polito emanda luzeran, amuan ipintzeko karnada.

Entz.: M-d: amu-bakarrean ipintzen zen pelenka berdekiarekin batera.

Ez: O-b

pelenkajale; pelenkadxale (M-d) - pelenkadxalie (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d: lebatzetan amu-bakarrean ibiltzen zenean pelenkak jaten ibiltzen ziren beseguak eta arrain txikiak. Normalean besegua izaten zen pelenka-jalea.

Zit.: ña! Pelenka-dxalitabiltzas amen (M-d)

pelikato (M-d) - pelikato (A-ja), pelikatue (B-j, M-d)

Def.: iz. M-d: berdel kumea eta makael kumea. Gutxi deitzen da. B-j: berdelaren antzekoa baina txikitxuagoa da. Ez da arraza bat, beti baita tamainu batekoa.

Dok.: Astui. «Al Makarel pequeño se le llama PERIKATO» (B4-116) / Anton Perez. «Txikia denean —berdelagatik dio— pelikatue deitzen zaio.»

pendul - pendula (L-l-pj), pendule (O-b)

Def.: iz. tretzaren harria. v. harri 2.

Zit.: bota pendula! [esaten zuen patroiak] (L-l)

Dok.: Azkue. «PENDUL (B-l), sonda, sonde.»

penol. Ik. apario

perito (M-d) - peritue (M-d)

Def.: iz. enbarkazioaren azterketa egitera etortzen zen gizona. M-d: orain injinierue esaten da.

Entz.: M-d: galdarak eta tankak eta hauek ikusten etortzen zen, moila-gainera ateratzen ziren galdarak. Ez dakit urtean-edo izaten zen. Orain ere etortzen da. Urtean-urtean egiten dute arrantzaleek peritoa pasa.

perlita (O-b) - perliti (O-b), perlitak (O-b)

Def.: iz. “G. lirio, bacaladilla. L. Micromesistius poutassou”. v. arrainatz, kolaka, lirio.

perloi (M-d [lói], O), perló (E-jf) - perloya (L), perloye (B-g, M-d, E-jf), perlói (A-ja, O-b), perloi gorrixe (O-b), perlóyek (E-jf)

Def.: iz. Cfr. arraingorri, kolo, kukutz, kukutz baltz, perloi baltz. 1. M-d? “cuco”, Trigla lucerna (hiru bider hala deitu dio arrainen gida-liburuetan ikusi duenean) eta Aspitrigla cuculus? (behin). 2. B-g: “perlón”, Eutrigla gurnardus arrainari eman zion izena irudia ikusita.

Dok.: Azkue. «PERLOE, perloi (Bc, Gc), perloin (L), perlón, un pez marino como de veinte centímetros, de ojos grandes y baboso : perlon, poisson de mer mesurant environ vingt centimètres, du genre trigle.» / Anasagasti. «Perloi gorrijje, Trigla hirundo, Golondrina.»

PERLOI BALTZA (B-o, M-d, O-b)

Def.: iz. “G. perlón. I. grey gurnard. L. Eutrigla gurnardus”. M-d: perloia lako berdin-berdina baina beltz-berdiska dela. v. kukutz baltz.

Entz.: M-d: arrastan ateratzen da baina gutxi. Koipea dauka erreta jateko-eta, gozoagoa da perloi gorria baino.

Dok.: Anasagasti. «Perloi baltza, Trigla lurnadus; Borracho, rubio, perlón.»

pertxa (E-jf) - pertxí (E-jf), pértxak (E-jf-s)

Def.: iz. “G. percha”. Kazarako botabara nagusiak. v. botabara.

Entz.: E-jf: jeneralean hiru apario botatzen ditugu, inoiz lau ere eroan ditugu.

PERTXA TXIKIAK; PERTXÁ TXIKIDXEK (E-jf)

Def.: iz. kazako aurreko botabara txikiak. v. sanbrus, tanganillo, txerkiu.

Entz.: E-jf: lau apario botatzen ditugu, bi eta bi.

pertxa-leku, pertxa-leko - pertxa-leku (E-jf)

Def.: iz. botaberari eustekoa, hagina. v. behatz, hagin, pertxol.

pertxol - pertxolak (E-s)

Def.: iz. pertxak doazen haginak. v. hagin, espetol, pertxa-leku.

Ez: E-jf

pertzeba (L-pj) - pertzebe (A-ja), pertzebia (L-pj), pertzebi (O-b), pertzebak (L-pj); portzeba (M-d) - portzebie (M-d); portzoba - portzobi (E-jf-s); porseba (B-a) - porsébak (B-a-j-r); porsoba (E-jf) - porsobi (E-jf)

Def.: iz. “G. percebe. F. anatife, pousse-pieds. I. goose-barnacle. L. Pollicipes cornucopia”. v. lanpernak.

Entz.: M-d: antzina asko egoten zen hemen Izaron, Antzoraren azpian eta Ogoñon-eta, baina gizaigel eta abarren eraginez guztiz eskastu da hori ere.

Dok.: Anasagasti. «Porsebie, Pollicipes cornucopia, Percebe.»

PORZEBATAN; PORSEBATAN (B-a)

Def.: adv.

Zit.: gosan porsebatan! (B-a)

peska (B-p - M-d [pés]) - peskia (L-l), péskie (M-d), peskak (M-d)

Def.: iz. eta adv. (Joan, enbarka, ibili). “G. pesca, patrón de pesca”. “Patron de peska”-ren forma laburtua. Ik. patron de peska.

Zit.: sei illebeterako ba peska ibil nai gero arrastan (B-p) / dxun naitxen peska / patroye ixen san, lekeitxarrak, peskak, da galleguek kostak / Campesino Campeadoran asi naitxen, kosta, tio peska, neure osabie peska / da sincuentan, dxun naitxen peska, erun dostin e peska (M-d) / Maikueiñ euan e peskia [erlatibozkoa] (L-l)

PRIMERO (B-p, M-d) - PRIMERUE (M-d)

Def.: iz. (Ibili).

Zit.: da or ibil naitxen primero, peska (B-p) / selan sabiltzas? da primero (M-d)

SEGUNDO PESKA (B-p, M-d)

Def.: iz. (Ibili, joan). “G. segundo pesca”.

Zit.: astebete garrenin edo deitxu dostien, segundo peska dxuteko / segundo peska dxun naitxen an / da an ibil naitxen, segundo peska (M-d)

peskaderia; peskadeidxa (M-d) - peskadeidxa (M-d)

Def.: iz. “G. pescadería”. Arrandegia. Arrain saltzaileari deitzeko peskaterue edo peskerue bezalakoak ukatu egin zituen, peskadeidxako gixona erantzunez.

peskadilla (M-d), peskadille (B-a) - peskadillia (L), peskadillie (B-j-o-p-r, M-d), peskadilli (E-jf, O-b)

Def.: iz. “G. pescadilla”. M-d: kilo bitik beherako lebatza, kilorarte. B-r: kilo batera ailegatzen ez dena.

Entz.: E-jf: kabra-eta hondoaren gainean ibiltzen da, takarta ere bai jeneralean. Lebatza hondoa jotzen ere bai baina apur bat goragotxuago ere ibiltzen da, orduan peskadilla ere mailatzearren, arauditik apur bat irtenda, sare altuagoa erabiltzen dute. Antzinako mailabakarrak hiru metroko altura edukiko zuen asko botata, baina oraingoek seikoa eta zazpikoa ere badaukate.

PESKADILLATAN (L-pj)

Def.: adv.

PESKADILLA POPULAR (M-d) - PESKADILLA POPULARRA (M-d); PESKADILLE POPULAR - PESKADILLE POPULARRA (B-l); POPULAR (M-d) - POPULARRA (B-e-o, M-d, O)

Def.: iz. M-d: kilora ailegatzen ez den lebatza. B-l: kilo eta erdi.

Ez: B-j

peskadore (M-d) - peskadorie (M-d)

Def.: iz. M-d: arrantzalea. Erdaraz da baina sarri esaten zen Mundakan ere.

Ez: B-j-r

peskante (B, M-d) - peskantie (M-d)

Def.: iz. “G. pescante”. M-d: buek eta bakek lau peskante daroatzate babor-estibor, bi aurrean eta bi atzean ateak doazen lekuan. Apario guztia, alanbrak eta mailetak, peskanteetatik doa.

petral (M-d [trál]) - petrala (M-d), petrálak (M-d)

Def.: iz. M-d: txibiaren hegoak.

Entz.: M-d: lebatzetako erabiltzen zen.

Ez: B-j, E-jf

petretxa (B-a, M-d)

Def.: ad. Alejandrok esan zuen gutxitan erabiltzen dela, normalean apaidxe esaten dela. M-d: barruko trasteak enbarkatu: traina, biberak eta abar. v. aparia.

Zit.: petretxaten gues (M-d)

Ez: O-b

petretxo (M-d, O-b) - petretxuak (L-pj), petrétxuek (B-a, M-d), petretxuk (O-b); trepetxo - trepetxuk (O-b)

Def.: iz. Alejandrok erdaldunen berba dela esan zuen, trastiek nahiago du berak. Bonik ere honen ordez trastik esaten dutela esan zidan. B-a: “petrechos”. M-d: barruko trasteak: traina, biberak eta abar v. trasteak.

Zit.: petretxuk ata [atara] batzuk, beste petretxuk sartu te korre! (O-b)

petrolero (M-d, E-jf) - petrolerue (M-d) 1.

Def.: iz. “G. petrolero”.

petrolero - petrolerue (B-m) 2.

Def.: adj. petrolioduna, gasolioarekin dabilena.

Zit.: baye gasoliñeru daa petroleru igualati e? oseake estakoye, bariasiñorik estakoye andirik (B-m)

HAN DOAZ PETROLEROAK; AN DUS PETROLERUEK (M-d)

Def.: e. Txikiteoan doan koadrillagatik esaten da.

petrolio (M-d) - petroliue (M-d); petrolidxo (B-a-j) - petrolidxue (B-a-g-m)

Def.: iz. “G. gas-oil. I. gas-oil”. v. gasoil.

Zit.: okitxe-san dauelakon motorrak amar tonelada petrolidxo (B-j) / petroliun e ori, tuberidxe datorrena / amarra estopi petrolius da su emon / sarri dxuten giñen e Baidxonara ta SanJuan de Lusera ta, petroliu artzien / petroliun tankie / plataformako petroliun e, tómi dau or / ain gausa asko botaten di itxasora, petroliuk eta loidxek eta / petroleru da ba merkantie petroliu eruten dauena (M-d)

pez espada; pes espada (B-j) - pes espadie (B-j), pes espadi (E-jf)

Def.: iz. “G. pez espada. L. Xiphias gladius”. Kontuan hartu batzuentzat akule bidegardie ez dela honen sinonimoa. B-j: ehun kilo, berrehun kilo, larogei kilokoa. v. akula bidegarde, txontxo-ezpata.

pez martin; pes martin - pes martiña (L)

Def.: iz. “G. pez de San Pedro. F. Saint-Pierre. I. John Dory. L. Zeus faber”. Juan Franciscok ere pes martin esaten zela esan zidan. v. egoi, ollar 2.

pez piloto; pes piloto (M-d) - pes pilotue (B-a-l-r, M-d), pes pilotu (O-b-z)

Def.: iz. “G. pez piloto”. M-d: tiburoiak buruan eroaten duen arraina, ikusmen txarrekoa da eta pez pilotoak gidatzen du.

Dok.: Anton Perez. «pespiloto (pespilotue) = G. pez piloto. F. poisson pilote. I. pilot fish.»

pez sierra; pes sierra (M-d)

Def.: iz. “G. pez sierra”.

pie (M-d [píe])

Def.: iz. “G. pie”. M-d: hamabi pulgada eta erdi.

Zit.: daus mare bixidxek, idxe amabos pie igaten dauinak / amalau píeko maritisenien (M-d)

pie de gallo (M-d, O) - pie de galluak (L-j), pie de galluek (M-d)

Def.: iz. M-d: “pie de gallo”. Pie de gallo-etatik doa maileta.

piedrabola (B-a) - piedrabole (A-ja), piedrabolie (B-a, M-d, E-jf), piedraboli (E-jf), piedrabolak (M-d)

Def.: iz. “G. piedrabola”. M-d: palangrearen modukoa baina luzea, jiratoioekin eta pitarekin doa. Tertzak legez amuak eskegita daroatza. v. pintxu.

Entz.: B-j: lehen arratsaldeetan joaten izan dira botatzen. E-jf: jeneralean sardina izoztuarekin enplomatzen dugu.

Zit.: piedraboli bóta (E-jf)

Dok.: Urkidi. «palangre (piedrabolie)» (B3-373)

PIEDRABOLAN (A-ja, B-a-j, E-jf)

Def.: adv. piedrabolan, piedrabolarekin.

Zit.: oiñ ibiltxen da ba, piedrabolan (B-a) / oin piedrabolan asi garisenetik (E-jf)

?pieza; piesá (B-a-p-r, M-d) - piesie (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d eta B-a-p-r: 80 braza.

Entz.: M-d: lehen lebatzetan eta besegutan-eta erabiltzen zen neurri hau.

Zit.: su saus, piesá bat urien / sondaten dau ta ba emen piesa bat-eu, bueno, piesa batetik etxaku (B-a) / iru piesagas akaba kalie igual (B-r) / non on sari? ta piesako urin edo piesa ta erdiko urin edo, piesa ta laureneko urin edo / piesa baten gaus / igual asten siñin ba piesako uretik botaten kan- kánporantz (M-d)

Ez: O-b

pika (M-d [ká]); piké (B-j)

Def.: ad. txoriek zerbait atrapatzeko mokoa sartu uretan.

Zit.: da, oten dis txorí batzuk /.../ aur, ugeran beti.. piketen, oiñ estaitx se piketen dauien (B-a) / an sakatxeku tak! piketen-piketen / tak! piketen dau, arrañe amen due e? o ámen, entenite su? berá(k) segun norántx eitxen dauen piké (B-j) / piká eiñdxau (M-d)

pikada - pikadie (B-a, M-d)

Def.: iz. txoriek zerbait atrapatzeko-edo mokoa sartzen dutenean uretan.

Zit.: orrek eitxen badaui pikadie an atune deu (B-a)

pikau (M-d [káu]) - pikaue (B-j, M-d, E-jf)

Def.: adj. M-d: azpia zabala ez daukan enbarkazioa, beheak estuak dauzkana. B-j: azpi zapala, ju gehiago edukitzen du, haizearen barrura gutxiago sufritzen du.

pike - pikie (B-j)

Def.: iz. “G. pesca de bonito con cañas”. v. alas.

Zit.: etor sanin au pikie (B-j)

PIKEAN; PIKÉN (A-ja); PIKIEN (B-a-g-j, M-d)

Def.: adv. (Joan). Atunetan kainaberekin arrantzatzen. v. alasean.

Zit.: ónek en jeneral pikín dxuten dies (B-a)

pike (B-a [ké])

Def.: adv. “G. a pique”.

Zit.: ba kordela en bes de olan piké on biarren / da apaidxue lebatxa ta arrain txikitxue sertxiko, sentiteko ta obeto da beti, sema- pikiau ogon, e? obeto (B-a)

PIKEAN; PIKIEN (B-j, M-d); PIKÍN (E-jf)

Def.: adv. “G. a pique, a plomo, verticalmente”. Kordelak-eta goitik behera artez egotea. M-d: “a plomo”. Enbarre batetik irteteko mailetarekin beherantz egin, goitik behera artez.

Zit.: kordela(k) pikien dakus (B-j) / pike-pikin ekarritxe, bádako eskiñen baten agarrata be sálta eitxen dau / da lebatzetan ixeten san oraki ondo okitxie, ba pikin okitxie apaidxue / orakan aulan dues.. kordela(k) pikien (M-d) / kordela pikín deu / pike-pikin datos e braerekuk [E-jf: behean datozela] (E-jf)

pikuda (M-d) - pikudia (M-d), pikudie (B-r, M-d), pikudak (M-d)

Def.: iz. arraia klase bat. M-d: pikudak pintxoak dauzka, buztanean ere bai. Handia izaten da.

Dok.: Azkue. «PIKUDA (B-b), pez parecido á la lija, más pequeño y de hocico afilado, vulg. ratón : rason, poisson ressemblant au chien de mer, plus petit et à tête pointue, vulg. rat.»

pikula (L-pj) - pikulia (L-pj)

Def.: iz. auenboloa izan litekeen susmoa daukat. Lekeiton beste batzuek esan zidatenez perloiaren tipokoa da, ur handikoa, 300-400 brazakoa, haragi zuri-zuria daukana. L-pj: arrain motz bat da. Begi handi-handiak dauzka, buru handia eta gorputza mehe-mehea dauka.

Entz.: L-pj: kordan atrapatzen ziren, hondoan. Oso gozoa jaten. Lehen uretara botatzen genuen.

pilitu; pilitxo (M-d) - pilitxue (M-d), pilítxuek (M-d)

Def.: iz. “G. piloto”. Bar.: pilotu. Elantxoben ere bera edo antzeko formaren bat entzun diot Sabinori.

pillara - pillaria (L-l-pj), pillarak (L-l)

Def.: iz. antza Lekeitioko portuko bita handi batzuei hala deitzen zitzaien. Luisek dioenez Norteko moilan dago horrelako bat ondino.

pilotu, piloto (M-d) - pilotue (M-d), pilotu (O)

Def.: iz. “G. piloto”. Bar.: pilitu.

Dok.: Azkue. «Pillotu (Bc, G), piloto, pilote.»

pinotea (M-d) - pinoteie (B-j, M-d)

Def.: iz. “G. pino tea”. Julianek piñoteie ere esaten duela uste dut. v. piño gorri.

Entz.: M-d: baporaren azpiak egiteko.

pinta; pintxé (B-a-j-m, M-d)

Def.: ad. “G. pintar. I. to paint”.

Zit.: atxiñen élixe be esta pintxete-san / a da gille pintxeteko obeto (B-a) / da alan suriri pintxe [zuririk, zuriz] (B-j)

pintura; pintxura, pintxure (B-a) - pintxuri (E-jf), pintxúrek (B-a)

Def.: iz. “G. pintura. I. paint”.

pintxeru (M-d) - pintxéruek (M-d); fitxero - fitxéruek (B-j)

Def.: iz. Asturias eta Galiziako baporak. B-j: kazan ibiltzen izan diren bapor galego eta asturiarrak.

Entz.: M-d: horiek arrastan neguan eta atunetan udan ibiltzen ziren.

Zit.: an fitxerue! (B-j)

pintxu (M-d), pintxo - píntxue (M-d), pintxu (O-b)

Def.: iz. piedrabola. O-b: Galiziatik etorri da berba hori, “pincho”.

PINTXOAN; PINTXUN (O-b-o-z)

Def.: adv.

Zit.: pintxun dabisenak (O-b)

PÍNTXORA (M-d); PINTXOA (O-b)

Def.: adv. piedrabolan. M-d: lebatzetan-eta pintxora doazenak.

pinu; piño (M-d)

Def.: iz. “G. pino”.

PINU GORRIA; PIÑO GÓRRIDXE (M-d)

Def.: iz. “G. pino tea”. v. pinotea.

PINU ZURIA; PIÑO SURIDXE (M-d)

Def.: iz. pinu klase biak, gorria eta bestea zuria.

Entz.: M-d: pinotea baporaren azpiak egiteko, gero bestea ba pinu zuria.

piña (M-d) - píñie (B-j, M-d), piñi (E-jf)

Def.: iz. (Emon). “G. piña”. Los barcos en la mar y su maniobra en puerto liburuko 54. orrialdeko irudian “piña”.

Zit.: káso baten igual áuneri erremorkako txikotari.. es korriteko ba gero píñi emon (B-j) / bota piñíi sisgine bóta (E-jf)

piola (B-a, M-d) - piolie (B-a, M-d); pirula (O-b) - piruli (O-b)

Def.: iz. “G. piola”. Cfr. abaka. M-d: belak josteko alkitrana emanda egoten zen abaka.

pirritxa - pirritxi (E-jf), pirrítxak (E-jf)

Def.: iz. “G. charrán?”. Juan Franciscok dioena Bermeoko txirriñe izango da. E-jf: Bermeon txirridxe esaten diote.

Entz.: E-jf: lehenengotan martinekin etortzen da atuna, baina gero, antxoba txikia datorrenean abuztuan-eta, pirritxak etortzen dira bistara, azaleko arrainarekin.

pisa; pixá (M-d)

Def.: ad. “G. pesar el pescado”.

Dok.: Ortuzar. «Pixé. Pesar.»

pisadore; pixadore (M-d) - pixadorie (M-d)

Def.: iz. “G. pesador de la cofradía”.

Entz.: M-d: Bermeon bai, Mundakan ez zen egoten pisadorerik, tripulanteek eurek pisatzen zuten arraina.

pistoi (B-m, M-d) - pistoye (B-j-m, M-d), pistóyek (B-m, M-d)

Def.: iz. Mek. “G. pistón”.

pistoiaren buru; pistoyen buru (M-d) - pistoyen burue (B-j, M-d)

Def.: iz. Mek. M-d: esparragoa sartzen zen pistoiaren barruan eta goitik azkoin batekin estutzen zen, hura izaten zen pistoiaren burua.

pisu; pixó (B-a, E-jf) - pixue (B-a-j), pixu (O-b)

Def.: iz. “G. peso”.

Zit.: pixo andidxe dako, gaurko ártiek, semat-a andidxaue ba pixo gidxau dako / onek pixo andidxe dako / emen sedasun barrun arritxu bet edo pixue (B-a) / ba lareun atun, se pisokuk esan di ba? sei kilokuk ero amar killokuk ero gausi (B-j) / onek trañek esteu kalaten ero pixó gedxau sartun bi datzo (E-jf) / da iru baras, arin kentzeotzasu pixu arei [hiru pandero badagoz] (O-b)

pita (O-b) - piti (O-b); pítxa (M-d, E-jf), pítxe (M-d) - pitxé (A-ja), pitxie (B-g, M-d [pí]), pítxi (E-jf), pitxak (M-d, E-jf); fitxé (B-a-j) - fitxie (B-a-g-j-m), fitxek (B-g-j)

Def.: iz. “G. pita, sedal”. v. yut.

Entz.: E-jf: kazan ehun eta hogeita hamarrekoa erabiltzen genuen berauneraino, beraunetik aurrera ehun eta hamarrekoa bost braza, malutak beste lau edo bost braza eroaten ditu eta larogeita hamarrekoa izaten da, barrutik loditxuagoa, ehunekoa beharbada.

Dok.: Azkue. «Pita : 1º (AN, B, G), pita, florence.» / Astui. «sedal de nylon (Fitxie)» (B4-124)

pitada (M-d)

Def.: iz. “G. pitada. F. coup de sifflet. I. blast whistle”.

Entz.: M-d: pitada bat “caigo a estribor”, bi “caigo a babor”, hiru “estoy dando atrás”.

pitarrosa; pitxarrosa (B-a-o, M-d) - pitxarrosia (M-d), pitxarrosie (B-j, M-d), pitxarrosak (B-g)

Def.: iz. “G. pitarrosa, pintarroja. F. petite roussette. I. lesser-spotted dogfish. L. Scyliorhinus canicula”. B-a: itsukia [kolaioa] baino latzagoa da. v. itsuki, moma, momatx.

Entz.: M-d: barrukoa da, palangrilloekin-eta atrapatzen zen.

Dok.: Anasagasti. «Pitxarrosie, Scyliorhinus caniculus, Pintarroja.» / Anton Perez. «pitxarrosa (pitxarrosie) = (Scyliorhinus canicula). G. pintarroja. F. roussette. I. dogfish.»

pitazko; pitasko (O-b); pítxasko - pítxasku (E-jf), pítxaskuek (M-d); fitxesko (B-a) - fitxeskue (B-a)

Def.: adj. “G. de pita”.

Zit.: fitxesko palangrie / au kordi da baye fitxeskue (B-a) / da arek ixeten sien, potxeragas da subillegas eiñikuek, da onetie pítxaskuek (M-d) / pitasko kordi (O-b)

pitillo (M-d) - pitillue (M-d)

Def.: iz. Cfr. antxobilla, karioka. M-d: lebatz kumea. Txikiena, zigarro baten gainakoa. v. klabito.

Ez: B-j

pitx (M-d) - pitxé (B, M-d)

Def.: iz. M-d: blakaren antzeko pintura, lodiagoa. Kaminoetan eta botatzen den galipota apur bat bigunduta. Batzuek blakari deitzen zioten, dena da bat. v. blak.

Entz.: M-d: azpian ematen zen, saietan ere botatzen zen ura edo egiten bazuen, han lotzen zen gogortuta.

pitxero. Ik. bitxero

pixarra (M-d) - pixarrie (B-j, M-d); arri pixarratzu - arri pixarratzue (M-d)

Def.: iz. B-j: hondo lisua baina gogorra, beraunei-edo heldu egiten diena. M-d: “cascajo” esatea legez.

Zit.: amen e ondue pixarri dau (B-j)

plaia; plaidxe - pláidxie (B-l); plai (B-p, M-d, E-s, L-l-pj, O-z) - pladxa (L-pj), pláidxe (M-d), plaxe (O-b-z), plaidxek (B-p), plaxak (O-b) 1.

Def.: iz. Geo. “G. cala, caladero, playa”. Arrastan esaten zaio gehien bat. Cfr. kala.

Zit.: plaitxik on gara (M-d) / plaira [nora] (L-pj)

plaia; pláidxa (M-d) - pláidxie (M-d); plai (M-d) - pláidxe (M-d) 2.

Def.: iz. Geo. “G. playa. F. plage. I. beach”. Hondartza.

plamea (A-ja); plamie (B-a-j, M-d); plania (E-jf) 1.

Def.: ad. (Traina...). Tolestu, ondo jarri. A-ja: plegatu. M-d: trainaren kortxoa manda batean, berauna beste alderdian eta pañoak kortxo mandara bota, tolestu.. B-j: kostaduan ipini traina, baborrean.

Zit.: ta ori eitxe san tertzé emen plamea [A-ja: plega tertza-katiluan] (A-ja) / gixon bat-eu e plamiten, alaten / ya árti gustidxe ya plamita dau (B-a) / trañe dxuten da amen, kórtxue, amen dau plamita kórtxue, da amen due plamita beraune / gixonatus ba plamiten e, plamie, selan andik etorri biradoretik ba plamie / trañe dau plamita esta? (M-d) / trañe planiakous (E-jf)

KRIELA PLAMIE (M-d)

Def.: ad. “G. preparar el terreno, arreglar un asunto”. Orain ez dela esaten dio.

Dok.: Anton Perez. «kriela plamíe = 2. Helburu bat lortzeko behar direnak aurretiaz antolatu (ik. tertzak plamíe). (Preparar el terreno).»

TERTZA(K) PLAMIE (M-d)

Def.: ad. arazo edo kontu bat konpondu, antolatu.

Dok.: Anton Perez. «tertzak plamíe = 2. Zerbait aldez aurretik antolatu edo planak ipiñi. Tertzak plamieta itxi dotez bijarko.»

TERTZAK PLAMITEN IMIÑI

Def.: ad. eztabaida bat edo hasarrakuntza bat sortzea.

Zit.: auri dok tertzak e plamiten imin susena personak (M-d)

Dok.: Anton Perez. «tertzak plamíeten imiñi = Haserrerazi, umore txarrean ipini.»

plamea; plamie (B-a-m, M-d); plania (O-b) 2.

Def.: ad. (Tertzak..). M-d: “encarnar el aparejo”. v. enkarna, enploma.

Zit.: tertxak plamiten gues / da árek ein bi daui korda gustidxe plamie (B-a) / ordun lotze sin lóidxen, lagun bi edo iru, plamiten, arek apaidxo gustidxek / larogei tertza edo plamiten ote sien / semat e kriél plami su? (M-d)

Ez: E-jf eta L-pj, bermearrena dela diote, enkarna

Dok.: Azkue. «Plameau (B-b), fijar bien la carnada en el anzuelo, bien fixer l'appât à l'hameçon.» / Ortuzar. «Plamie. Aderezar de carnada las terzas.»

plano (M-d) - plánue (M-d), plánuek (M-d)

Def.: iz. “G. plano”.

plantxa (M-d [txá]) - plantxie (B, M-d)

Def.: iz. Geo. M-d: lisuan doan harria.

Entz.: M-d: Izarok dauka eta Matzakuk ere bai.

plantxada (M-d) - plantxadie (M-d)

Def.: iz. Geo. Bar.: plantxa. M-d: lisuan doan harria.

plasona (M-d, O-b)

Def.: ad. M-d: erdiko hezurraren erres mamina atera arrainari.

Ez: B-a

plastikozko; plastikosko (E-jf) - plastikoskuk (E-jf)

Def.: adj. “G. de plástico”.

Zit.: jéntik ona Barruko porture ekarten deus e ónek motortxuk plastikoskuk-eta (E-jf)

plater (E-jf [tér])

Def.: adv. azal, azalean. v. azal.

Zit.: Dios! Platér datos ónek e braerekuk / platér dator [traina] / platér eitxen dau biar onek trañek (E-jf)

Ez: B-j, lata.

platertu (M-d, E-jf)

Def.: ad. M-d: korrentak-eta aparioari hondora joaten utzi ez.

Zit.: apaidxu platertu, korrentak platertu / apaidxue, e, korrentak eitxen dauie, platertu (M-d)

Oha.: “lixutu” zentzuan azaldu zidan bigarrenean, platertuta dau itxasue bezalako esaldiak onartu zituen neuk proposatu ondoren.

Ez: B-j, latatu.

plato (B-j - M-d [plá]) - plátue (M-d)

Def.: iz. Mek. “G. plato del eje”.

platuxa, platuxe (B-a, M-d) - platuxia (M-d, L [s?]), platuxie (B-a, M-d), platúsak (E-jf[x?]); platus - platuse (O-b)

Def.: iz. “G. platija”, Pleuronectes platessa eta Scophthalmus rhombus? Dimasen ahoskeran ixa markatuagoa da. Zierbenan platuza ahoskatzen dute.

Dok.: Azkue. «Platusa (B, G), platuxa (L), platija, un pez de mar : plie, certain poisson de mer.» / Ortuzar. «Platuxe. Lenguado.» / Anasagasti. «Platuxie, Pleuronectes platessa; Platija, platusa, solla.» / Anton Perez. «platuxe (platuxie) = (Platichtys flesus). G. platija, platusa. F. flet. I. flounder, flake.»

plaza; plasá (M-d)

Def.: iz. “G. embarque, plaza”. v. enbarke.

Zit.: plasa gitxi dauela (M-d)

plega (M-d [gá])

Def.: ad. M-d: tertzak hondoaren erres jota ipintzea.

Zit.: onduen plegate senin apaidxue, tertzak, tertzak ondun plegata, plegá gudau esan ba ondun, ondun erres dxota (M-d)

plemar (M-d [már]) - plemara (B-a-g, M-d), pleamara (B-j)

Def.: iz. “G. pleamar”.

Zit.: ónek tapata oten die plemarien [Artxikoteko baxak] (M-d)

poje. Ik. foka

polea (O-o-z) - polei (O-o-p); pola (O-b) - poli (O-b) 1.

Def.: iz. “G. polea”. v. motoi, pasteka.

Entz.: Pedrok eta Salbador Zendoiak azaldu zidatenez euren zenbakiak dauzkate, zein jarri behar den edo zein eskatu behar den zehazteko.

polea - poleie (B-j-m), poléak (B-j) 2.

Def.: iz. Mek. B-m: “polea”.

Zit.: da amen, esan tzuten modun dxuten di poleie korreina (B-j) / ámen éjin káso baten eruten da poleie / dinamuntzako poleie (B-m)

polizoi, polixoi (M-d); polizon; polison (M-d [x?])

Def.: iz. (Enbarka). “G. polizón”.

Zit.: Ton de Astigarragan, dxun naitxen ni, polixoi, polixoi enbarka naitxen ni Sorrosan (M-d)

popa - pópie (B-a-j-p) 1.

Def.: iz. (Emon, sartu). “G. popa. F. poupe. I. poop, stern”. Atze gehiagotan erabiltzen dutela esango nuke. v. atze.

Zit.: itxosuri pópi emonda nuen, edo poparin nuen / bárku átzin ganera bádau, pópi sartunde átzin gánera bádau (B-a) / errebire ta pópi emon farolari (B-p) / ordun erute san, amen popa-popan, pálo bat (E-jf) / au eoten da bajoran popa-popa-popa-popan [txitxaste] (O-b)

Dok.: Azkue. «POPA : 3º (B, G), popa de un buque, poupe d'un navire.» / Ortuzar. «Popa. Popa de la embarcación. Traslativamente se usa para significar las posaderas.»

POPAZ; PÓPAS (B-j)

Def.: adv.

Zit.: pópas aixera okitxeko [enbarkazioa] (B-j)

POPA EBAGIA, POPA EBAIDXE (B-a, M-d); POPA EBAGIKOAK, POPA EBAIKUK (O)

Def.: “G. popa cuadrada”. v. atze ebagi, popa zapal.

Entz.: M-d: merkanteek, kotxeak sartzen dituztenak atzetik eta, Bilbora-eta dabiltzan ferriek edukitzen dute popa ebagia.

Zit.: arrasteruek dakoenak popa ebaidxe (M-d)

POPA ZAPALA; PÓPA SAPALA (E-jf), PÓPA SAPALAK (E-jf)

Def.: “G. popa cuadrada”. v. popa ebagi, atze ebagi.

Zit.: pópa sapalatiseles danak: batela [esaten da] / txañela iseten san popa-sapala (E-jf)

popa - popia (L-pj), pópie (M-d), pópi (E-jf) 2.

Def.: iz. M-d: ipurdia.

Dok.: Azkue. «POPA : 4º (B-l-ond, ...), trasero : derrière, séant.» Ortuzar. Ik. popa 1

JOAN POPATIK HARTZEAN!; DXUN PÓPATIK ARTZIEN! (B)

Def.: e. “G. vete a tomar por culo”. Erdaraz bezalaxe gustu txarrekoa da.

POPA-ALTO (M-d) - POPA-ALTUE (B, M-d)

Def.: adj. M-d: popa ederrak eta altu dauzkan neska bategatik esaten da.

Zit.: igual-igual, Motrikoko kaskules, popa-altue (M-d)

POPARIN - POPARIÑE (M-d)

Def.: adj. M-d: ezin dena geldi egon.

Zit.: popariñe sara / popariñeko morroye sara (M-d)

Ez: B-j

popadan (M-d) 1.

Def.: adv. (Joan, euki). Haizeak atzetik jotzen duela. Bar.: poparean.

Zit.: da “aletati daku aixie”, esus popada sarratuen / báltzie botaten dauie.. ee átzetik, da gero, fókatxu imiñi, áurrien, da dau e geldi-geldi, popada-popada-popadan, oten da, enbarkasiñue (M-d)

popadan (B, M-d) 2.

Def.: adv. arin.

Zit.: dxun popadan! / popadan baiño abillau sues / popadan baiño ariñau sues (M-d)

popagane (B-a, M-d) - popaganie (B-a-j, M-d)

Def.: iz. poparen gainea.

Entz.: M-d: antzina ohitura egoten zen arrastan jaten popa-gainean.

Zit.: da popaganin- estales ote-san komunik ba popagánera / ori popaganin imintxe-san da, trankerue (B-j) / da kati dabil, e popaganien, bakixu sarrastadaka beti dabil balantzadik-eta, se sídxauen susenin-da [arrastan] / a da ba katiek e gero popaganin dako alako fléje bat / ya aproposito imintxe san popaganien, ol bat, manda bidxetatik, ee bánku ixetiles, tostí ixetiles [gizonak jezarrita egoteko, tertzak botatzeko] / popaganera nue [kaltzak erriaten] (M-d)

Ez: badirudi Elantxoben Juan Franciscok ez lukeela esango.

Dok.: Urkidi-Apraiz. (Txalupez ari direla) «Los extremos de proa y popa poseían unas mínimas cubiertas, la de delante denominada brankagane casi a ras de regala y la posterior ligeramente más hundida y a la que se designaba popagane.» (159) / Astui. «Tilla de popa: POPAGANIE» (I7-191)

popamiento (B-a) - popamientue (B-a-j); popamento - popamentue (B-r)

Def.: iz. Corte Inglesen gizon batek esan eban “muxarra” ipinten ebanari, Bermeon “popamientos” esaten jakela, arrain hazitxoa zan. B-a: arrain txikitxua, txilloa lakoa, biribiltxua, zuria. B-r: buztanean arraia beltzak dauzka. v. buztanbaltz, kolanegra.

Oha.: ez dakit Rafaelek popamientoa eta buztanbaltza nahastu ez zituen, nahiz eta desberdinak direla esan.

Dok.: Anasagasti. «Musoie, Popamientue; Diplodus vulgaris, Mujarra.» / Anton Perez. «popabiento, popanbiento (popabientue), popanbientue) = (Oblada melanura). G. oblada colanegra. F. oblade. I. saddled seabream.»

popape (B-a, M-d) - popapie (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d: popa azpia. v. atzeko estanpa.

poparaka-poparaka (B-j)

Def.: adv. B-j: eguraldi zantarra dagoenean, ostantzean poparin gatos, makina askoan zatozelako, eta poparaka-poparaka-k esan gura dau eguraldi txarra dagoela eta geldi-geldika zoazela, makina gutxian.

poparaldi (M-d, E-jf) - poparaldidxe (B-j, E-jf); popadaldi - popadaldidxe (E-jf)

Def.: poparean egiten den aldia, ordu betekoa, ordu erdikoa, e.a.

Zit.: se, eingo tzagu poparaldi bat? (M-d) / ordubete eroo orduerdiko poparaldi bat emongou-ero / txo! ordubeteko poparaldidxe emongous / txo! ser eingu, poparaldi bat emon? Emon poparaldi bat! pla, orduerdiko bat emongous (E-jf)

poparean; poparien (B-a-j-o-p, M-d); poparin (E-jf); popadin (E-jf); popai (O-b)

Def.: adv. haizeak atzetik jotzen duela. Bar.: popadan. M-d: haizearen aldera zoazenean.

Zit.: da or e poparien, etxada bat beti eitxen su, ondo, etxada bat (B-p) / da aixi bákatxu gogorra norusta, ba perfetamente datortxu, poparin satos-da / poparin gues / poparin gatos / amen gatos poparin-poparien / igual korronta ámetitau, vamos a suponer, da ordun bapora estau poparin-poparin-poparin da ordun dabil balantxadaka bapora (B-j) / txo! ordubeteko poparaldidxe emongous, poparin planta ta poparin-poparin, poparin-poparin / txo! se- aisera ero selan-, e popadin planta gari, onenbeste- aiñ ordutan planta gari popadin [radiotik berbetan] / popadin imingous (E-jf) / popai gus (O-b)

Dok.: Azkue. «POPAREAN DAUKO AIZEA (Bc, Gc), el viento tiene por la popa, il a le vent en poupe.» / Astui. «De popa: POPARIEN» (I7-191)

popel (M-d [pél]) - popela (A-ja, B-a, M-d, L-pj)

Def.: iz. “G. popel”. A-ja: popela edo patroia [traineruetan]. M-d: abantean atzerengo tostako gizona.

popular. Ik. peskadilla popular

porretibo (M-d) - porretibue (M-d)

Def.: iz. M-d: baltzutik pagatzen zena, zorrak-edo.

Ez: B-j

portaloi - portaloye (M-d)

Def.: iz. M-d: “portalón”. Gerrako barkuetan eskillara-reala-ren antzekoa.

porteri - porteridxek (B-l-r)

Def.: iz. B-r: txaluparen markak, goian zinta gorri bi..

portillo (M-d) - portillue (M-d), portílluek (B-j)

Def.: iz. “G. portillo, portilla”. B-j eta M-d: “ojo de buey”.

portu (A-ja - M-d - E-s [tú], L-l-pj, O-b), portó (B-a-j-r, M-d, E-jf) - portua (L-pj), portue (B-a, M-d), portú (A-ja, E-s, O-b), portuek (B-j), portuk (E-jf)

Def.: iz. Geo. “G. puerto. F. port. I. port, harbour”. U eta o-ren arteko alternantzia ikus daiteke deklinabidean, Alejandrok eta Dimasek esate baterako portora zein porture esan dezakete; portura Pedro Juanek; porture Bonik eta José Antoniok. Bermeon berdin gertatzen da beste berba batzuekin ere: barrure-barrora, e.a.

Zit.: ibiltxe-san garisenin e.. kaso baten itxosoraa urridxen, domeki itxen porture sartun bi-san su (B-j) / Bermiko portue (M-d) / au ee porto santarra da, sártzeko (E-jf)

Dok.: Azkue. «Portu : 1º (c), puerto de mar, port de mer. = KAI parece el genuino. KAI semble être le mot primitif.»

portzeba, porseba. Ik. perseba

pospolo (E-jf) - pospolu (E-jf)

Def.: iz. Juan Franciscok Muus eta Dahlström-en liburuko “eglefino”, Melanogrammus aeglefinus izan daitekeela dio baina irudian handiago ikusten duela. E-jf: takarta lako arraina, ez dakienarentzat takarta da baina txikitxuagoa izaten da, gorputza estuagoa dauka.

Entz.: E-jf: gutxi ateratzen da, gutxia da. Hemen barrutik-eta ateratzen da, aurten gainera (1997) eguraldi onak daudenez inoizkorik gehien. Pospoloa arrain gozoagoa da jateko.

potin (M-d [tín]) - potiña (L), potiñe (M-d), potiñak (L-pj), potíñek (A-ja, B-r)

Def.: iz. “G. potín”. M-d: antzinako belako enbarkazioa, txaluparen antzerakoa-edo izan behar du.

Entz.: M-d: neuk ez dut ezagutu.

Ez: Ondarroan Boniri galdetu nionean batelarekin nahastu zuen.

Dok.: Azkue. «POTIN : 3º (B, G), lancha de mediana largura, menor que la trainera : barque de largeur moyenne, plus petite que le chalutier.» / Astui. «Potín: POTIÑE» (I7-190)

poto - pótu (E-jf), potuk (E-jf)

Def.: iz. alaserako karnata edukitzekoak. v. bibirillo, tangarrillo, tangarro.

potorrillo (E-s) - potorrillu (E-jf), potorrilluk (E-jf)

Def.: iz. Sabinok bai erdarazko “alca” eta baita “arao” txoriari ere hala deitzen diela ematen du. Juan Franciscok “arao” hobesten du liburuan ikusita. v. bibitxo, uxuxo.

Entz.: E-jf: must egiten dute.

potorro (M-d) - potorrue (B-a, M-d), potorru (E-jf), potórruek (B-a), potórruk (E-s) 1.

Def.: iz. “G. cormorán”. Cfr. kotorro, urillo. Kostako beste herrietan potorroa alken famialakoei deitzen zaie. M-d: beltza, ia kofrearen gainakoa. v. sakillo.

Entz.: M-d: kostan ibiltzen da, Mundakako itsasadarrean orain asko dago horrelakoa.

Dok.: Azkue. «POTORRO : 1º (B-l, ...), cuervo marino, ave de color negro que habita entre peñas y se sumerge en el mar para buscar alimento ó huir de la persecución : cormoran, oiseau de couleur noire, qui habite dans les rochers et plonge dans l'eau pour chercher sa nourriture ou pour échapper à la poursuite.» / Ortuzar. «Potorro. Pitorro, pato de mar.» / Anton Perez. «potorro (potorrue). = (Phalacrocorax carbo). Cormorán.»

potorro - potorrua (L-pj), potorruak (L-pj) 2.

Def.: iz. “G. arao”. v. uxuxo, bibitxo, potorrillo.

potro (M-d) - pótruek (B-a, M-d)

Def.: iz. M-d: “el buche”, lebatzarena. B-a: lebatzaren arbiak.

Ez: O-b

LEBATZ-POTRO; LEBAS-POTRO (M-d) - LEBAS-POTRUEK (M-d)

Def.: iz. M-d: lebatzaren urdaila eta arbiak. Berba normala da, ez da motza.

potrokillo (B-a) - potrokilluek (B-a)

Def.: iz. potroak, arbiak.

Ez: B-j, M-d, O-b

potxa (B-a - M-d [pó], O-b [txá]) - pótxie (B-a, M-d), potxí (E-jf, O-b), potxak (B-a, M-d, E-jf)

Def.: iz. “G. pota”. M-d: tximinoiaren antzekoa baina luzeagoa dauka buztana, hegoak gorago tximinoiak baino eta tinta ere diferentea da. Bere kolorea ere ilunagoa da, tximinoia hobea da.

Entz.: M-d: gutxi atrapatzen da hemen kostan, urte bat egon zen arrastan asko atrapatu zena. B-a: itsasoan kanpoan ateratzen da.

Dok.: Azkue. «POTXA : 1º (B-mu, G-zumay), jibia, pez que parece al calamar; vulg. rabudo : seiche, poisson qui ressemble au calmar. Var. de POTA (2º).» / Anasagasti. «Potxie, Toradotes segittatus, Pota.»

POTXATAN; PÓTXETAN (M-d)

Def.: adv.

potxer (M-d [txér]) - potxera (B-a-j, M-d, E-jf); potxera - potxeria (L-l-pj), potxeri (O-b), potxerak (L-j)

Def.: iz. koblak egiteko kordeltxua edo potxerezko kobla bera. M-d: antzina tertzari ipintzen zitzaiona amuan, subiletik eta amura doana. B-j: koblak egiteko kordela, mehetxua. E-jf: txikot mehetxua. L-l: amua jotzeko soka, amuaren soka.

Dok.: Azkue. «POTXER (B-b-ond, G-don), potxera (B-b-l) : 1º cuerdita como de palmo y medio de larga; se usan ciento ó más de ellas en cada aparejo para pescar besugo; vulg. currincanillo, pochera : cordelette d'environ une main et demie de long; on en garnit d'une centaine chaque ligne à pêcher le rousseau.»

potxerezko; potxeresko (M-d) - potxereskue (M-d)

Def.: adj. potxerezkoa, potxera.

pozu; póso (M-d) - pósue (B-g, M-d), posúek (B-g, M-d)

Def.: iz. M-d: bajamarean lotzen den ura. B-g: haitzetan bajamara egiten deneko geratzen diren putzuak.

prakanarro (M-d) - prakanarrue (M-d)

Def.: iz. M-d: entzadoen praka.

prakarroi - prakarroyek (B-r), frakarroyek (B-a)

Def.: iz. bainu-jantzia.

prakonezko; prakonesko (M-d) - prakanaskuek (M-d); frakonasko - frakonaskue (B-r); frakanasko (B-a) - frakanaskue (B-a), frakanaskuek (B-a)

Def.: iz. Dimasek prakanaskuek ere esan zuen, nahiz eta gero prakonesko hobetsi. M-d: entzadoen prakak. v. praka-entzaru.

pratiko (M-d) - pratikue (B-p, M-d)

Def.: iz. “G. práctico”.

prentsa; prentza (M-d) - prentzie (M-d), prentzak (M-d)

Def.: iz. Mek. M-d: bonbetan enpaketadura estutzekoa. Bozinan ere ardatzak daroana. Olioa ez galtzeko, ohol bi elkarrekin estutzeko... klaseak daude.

Dok.: Urkidi-Apraiz. «las prensas o tornillos de apriete (prentzak edo sarjentuek)» (193)

prepara

Def.: ad. prestatu, gertatu, atrapatzeko edo zerbait ondo egiteko moduan jarri.

Zit.: da amen barrun deuen arrañe, baa, ondoo ondo preparaten da e alasin / orrako eunerako, ba flóti preparaten datzu ostabe, órretan pórtutan / rekonosite deu, jeneralmente e? Aviles eda Burela-ta iseten disela baa.. beti presidxo geitxuau e fresko- fréskurako gure mandan baiño, obeto preparaten dis órrek portuk, fréskurako e? en cambio, fabrikarako gure mandi obeto preparaten da (E-jf)

presino; presiño (M-d) - presiñue (M-d)

Def.: iz. Mek. “G. presión”.

Zit.: se makiñistak e igual eitxe bien séllu apurtu, da istutu apur ba gedxau presiño gedxau okitxeko (M-d)

presintxa - presintxia (L-j-l), presintxak (L-j)

Def.: iz. trainak beraunean eta kortxoan, braza erdi inguruan daroan maila lodiagoa. Prezinta izango ete da? v. sendagarri.

prezio; presidxo (B-j-p, M-d, E-jf) - presidxue (B-a), presidxu (E-jf); presixo (O-b)

Def.: iz. (Egin). “G. precio. I. price”.

Zit.: kíllun presidxue (B-a) / nik estai se presidxo iñdxoskun, merké, total merké (B-j) / Sananderen presidxo ona eitxe ban [abuxak] / se presidxo eiñdxau? (M-d) / seoser seoser.. eitxen daki merketxuau / presidxo ona ein doskun / amerikanuk beti eitxen deu e presidxo áltue (E-jf)

primero (M-d) - primerue (B-p, M-d)

Def.: iz. M-d: arrastako parejan bietatik aurrean joaten den enbarkazioa.

Entz.: M-d: primeroak esaten dion guztia egin behar du segundoak. Portura ere primeroa beti lehenengo.

prismatiko (B, M-d) - prismatikuek (M-d)

Def.: iz. “G. prismático”.

proel (B-a - M-d [él]) - proela (B-a, M-d, L-pj)

Def.: iz. “G. proel”. M-d: abantean aurreko tostan joaten zen gizona. v. aurreko.

Dok.: Astui. «Proel: PROBELA» (I7-191)

puente (B-a, M-d, O-b) - puéntie (B-a, M-d), puenti (E-jf-s [puén], O-b), puéntiek (B-a)

Def.: iz. “G. puente”. v. zubi.

Zit.: dxun puentera, edo baja puentetik (M-d)

puia; pudxá (M-d)

Def.: ad. “G. pujar”.

Zit.: batek emon badau ordun sasoyen ba amar mille peseta baporaitxik, ba.. beste batek pudxá ba bosteun peseta gedxau (M-d)

puia; pudxa - pudxie (M-d)

Def.: iz. “G. puja”.

pumetak. Ik. fumetak

punta (M-d) - púntie (M-d)

Def.: iz. Geo. “G. punta”.

puntagan (M-d) - puntagana (M-d)

Def.: iz. Geo. M-d: eskinada baten amaitukera.

puntal (B-a - M-d - O-b [tál]) - puntala (B-a-j, M-d, E-s, O-b), puntalak (O-b)

Def.: iz. “G. pescante, puntal”. M-d: aurreko paluak edukitzen du arraina enbarkatzeko eta neberatik arraina ateratzeko.

puntera (M-d) - punterie (M-d, E-jf), punteri (E-jf), puntérak (M-d)

Def.: iz. M-d: amuan ipintzen den pita meheagoa, pitarik meheena. Amurako ipintzen den azkenengo zatia, potxera tertzetan, alanbra ere izan daiteke puntera.

puntu, púnto (M-d) - púntue (B-j, M-d)

Def.: iz. Mek. “G. punto”.

Zit.: e aur dau púntu! da tak amarra eitxen dauie bónban / motorrak- okitxen daui batzuk okitxen dauie púntu apurtxu bet adelantata / suri eitxen bádxatzu púntu atrasa / púntun esbadau estau arrankaten motorrak (B-j) / púntue oki lei atrasata, edo adelantata (M-d)

PUNTUAN IMINI

Def.: ad. Mek. “G. poner a punto el motor”.

Zit.: e aur dau púntu! da tak amarra eitxen dauie bónban, da ordun motorra imin bixu púntuen (B-j)

purifikadora - purifikadorie (B-m)

Def.: iz. Mek. “G. purificadora de agua”. B-m: itsasoan gaudenean ur garbia edukitzeko beti.

putxano (M-d, O-b) - putxanua (L-pj), putxanue (B, M-d), putxanu (O-b)

Def.: iz. M-d: perloi kumea. Arrain txikia da eta hezur asko dauzka.

Entz.: M-d: jan ere ez da egiten, fabrikarako izaten da irina egiteko.

Ez: B-j

Dok.: Igelmo, Iribar, Lerga. «el Puchano (Trigloporus lastoviza). En la pesca de arrastre, bajo el nombre de Puchano, se incluyen ejemplares pequeños de estas especies —Eutrigla gurnardus, arraingorria, neskazarra eta putxanoagatik—, alcanzando poco valor y siendo destinadas en parte para harinas de pescado.» (Inventario-107)

Oha.: badirudi beraz putxanoa gauza desberdin bi izan daitekeela, kukutzaren antzeko espeziea batetik eta kukutz kumea arrastan bestetik. Horrela, Bermeon Bartolok esan zidan ez zela perloi kumea; beharbada Igelmok, Iribarrek eta Lergak aipatzen duten Trigloporus lastoviza-ri deituko lioke, ezin ziurtatu izan dut. Arrastaren gainean egiten duten oharra ondo dator Dimasek esanikoarekin.

puxika - puxikie (M-d)

Def.: iz. “G. vejiga de los peces. F. vessie”. M-d: arrainari ahotik irteten diona.

Entz.: M-d: lebatzari ere irteten dio.

R

raba (M-d [rá]) - rabak (M-d)

Def.: iz. “G. raba”. M-d: txibia edo tximinoiarekin eginda daude.

radar (M-d [dár]) - radarra (B-r, M-d, O-b), radara (B-j), radárak (B-j)

Def.: iz. “G. radar. F. radar. I. radar”.

radio; radidxo (B-a-j, M-d [rá]) - radidxue (B-a, M-d [rá]), radixu (O-b), radídxuek (B-a)

Def.: iz. “G. radio. F. radio. I. radio”. Cfr. txamakulo.

ranpero (M-d) - ranperue (M-d), ranperuek (M-d); ranpléruek (M-d)

Def.: iz. M-d: sarea atzetik enbarkatzen duten enbarkazioak, elanbra daukatenak.

Zit.: ni enai ibilli ranperutan (M-d)

real (B-g)

Def.: iz. badirudi berdin erabiltzen dela mugagabean eta mugatuan, esakera modukoa da gehiago beste ezer baino. B-g: serrutxoa. Realeko (Real Sociedad) alkondararen antzean dauzka arraiak eta txantxetan esaten da horrela. v. serrutxo.

Zit.: e real an! (B-g)

redutora (M-d) - redutorie (B-j-m, M-d), redutorak (B-m)

Def.: iz. Mek. “G. reductor”. “Redutora” ikusi eta entzun dut erdaraz idatzita Bermeon. M-d: enbragean eroaten du, motorrak hogeita hamar buelta edo mila buelta eman arren redutorak buelta gutxiago ematen ditu. Motorra gutxiago nekatzeko da.

Entz.: B-j: Peña de Oro untzia izan zen Bermeon lehenengo ipini zuena.

rejilla (M-d) - rejillie (M-d)

Def.: iz. “G. rejilla”. M-d: plastikoak edo ez atrapatzeko uraren tomari kanpotik ipintzen zaiona.

relentin (M-d) - relentiñe (M-d); relantin (B-a) - relantiñe (B-a)

Def.: iz. “G. ralentí”.

RELENTIÑIEN (M-d); RELANTIÑIEN (B-a)

Def.: adv. (Ipini). “G. al ralentí”. B-a: makina pal-pal doanean, geldi-geldika. v. pal-pal.

Zit.: imiñi relantiñien / relantiñin esteu? (B-a) / imiñi relentiñien (M-d)

reposa (L-pj)

Def.: ad. biberora egitea karnada, ohitzea. v. beza, usau.

rizoi; rixói (M-d) - rixoye (M-d)

Def.: iz. “G. rizón”. M-d: sareak fondeatzeko ankilla.

rodaballo (B-o, M-d) - rodaballue (M-d)

Def.: iz. “G. rodaballo. F. turbot. I. turbot. L. Psetta maxima”. Bar.: errebollo.

Entz.: M-d: hemen kostan eta Frantziako kostan-eta atrapatzen da, haretan normalean. Arrain gozoa, arrastan sarri ipintzen genuen tomatetan jateko.

Dok.: Anasagasti. «Errebollue, Scopthalmus maximus; Rodaballo, sollo.» / Anton Perez. «rodaballo (rodaballue) = (Psetta maxima). G. rodaballo. F. turbot. I. turbot, brill.»

rodamiento (B-j-m) - rodamientue (B-j-m)

Def.: iz. Mek. “G. rodamiento”.

rodillo (M-d) - rodillue (M-d), rodílluek (M-d) 1.

Def.: iz. aurrean estatxa-eta alatzeko ipintzen den erroiloa. M-d: lehen tabieta esaten zen.

rodillo - rodillue (B-m) 2.

Def.: iz. Mek. B-m: “rodillo de camones”.

Zit.: kamoyen rodillue (B-m)

roldana (M-d) - roldanie (M-d); rondana - rondanie (B-p), rondának (B-p)

Def.: iz. “G. roldana. F. réa, rouet. I. sheave”. M-d: maileta handik barrutik doa. v. pasteka.

rollo (B-a-g) - róllue (M-d), rólluek (B-a)

Def.: iz. “G. rollo”: kurrukanena, txikotena, alanbrarena arrastan...

Zit.: gero otor sinin pitxak eta ónek rólluk-eta akaba san ori (M-d)

ronpeolas (M-d) - ronpeolasa (M-d), ronpeolasak (M-d) 1.

Def.: iz. Geo. “G. rompeolas. F. brise-lame. I. breakwater”. Gehienetan toponimo modura erabiltzen dela esango nuke. Artikulu bakoa izaten da beraz, Dimasi behin baino ez nion entzun “ronpeolasa” esaten. Ik. Geografia-Talasonimia

ronpeolas (M-d) 2.

Def.: iz. “G. rompeolas”. M-d: traineruetan itsasoa ez sartzeko defentsa.

runbo. Ik. errunbo

ruta (O-b), rúte (B-j) - rútie (B-j)

Def.: iz. “G. ruta”.

Zit.: poparin gatos, ba satos ba rúte normalien, aisias (B-j) / rútako arrañe, ibilli- ibilli dabillen arrañe [papardoa] / amaika eguneko rúti dako [semeak porturaino-edo] (M-d) / se andik básatos Burdeosera karnati eitxen ba galdu bisu ba, rutako eunek, da eun asko galtzen da (E-jf)

RÚTAN (M-d, O-b), RÚTEN (B-a-j-o); ERRUTAN (M-d)

Def.: adv. “G. en ruta”.

Zit.: rúten básues (B-a) / rúten sausela / amen rúten gues (B-j) / topaten basan enbarkasiñue, kasu baterako arrasteru errutan (M-d) / rutan dunin barku (O-b)